ص:2

ص:3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

تاریخ را فروغ می بخشند، شناخت وظیفه را آسان و فضای جامعه را روشن و از بسیاری مشکلات پیشگیری می کند.

زیستن با بزرگان، آشنایی با اندیشه ها و یادگیری تجربه ها، بررسی موفقیت ها و ناکامی ها توجه به خدمات و مشکلات چهره های برجسته تاریخ از مفیدترین آگاهی ها برای نسل های امروز و آینده است.

این ادّعا هرگز به معنای آن نیست که تمام راه را نسل های قبلی رفته اند و دیگر تکامل و پیشرفتی در ابزارها و روش ها پدید نخواهد آمد. اندیشیدن به آینده و راههای جدید ضروری است ولی هیچ اندیشمندی خود را از دانش ها، اندیشه ها، تجارب، اخلاق و آداب گذشتگان بی نیاز نمی داند، همه می دانیم کاروان بشری از سوی خدا آمده و به سوی او در حرکت است. دانش ها، حاصل ساماندهی اطلاعات گسترده بشر در طول تاریخ و پهنای زمین است. صنایع جدید هم همیشه از تجارب قبلی مایه می گیرد. و به قول معروف بشر همیشه از گذشته الهام می گیرد و به امروز می رسد و به آینده می اندیشد.

حفظ تجربه های خود و دیگران و بهره گیری از آن راز و رمز پیروزی مردان بزرگ است.

آشنایی با ستارگان بیش از آنکه به سود ستارگان باشد، به سود ستاره شناسان است. این کاروانیان هستند که از فروغ ابرار نور و نیرو می گیرند و با کمک ستارگان راه را پیدا می کنند.

بوستان پرگل «ستارگان حرم» که در ساحل نشریه «فرهنگ کوثر» روئید و با زلال اندیشه نویسندگانی از حوزه مقدس قم آبیاری شد، مدیون و مرهون الطاف الهی و عنایات بانوی با کرامت قم فاطمه

ص:8

معصومه علیها السلام است. بانویی که شوره زار قم را گلستان کرد و در باغ قدسی بارگاهش هزاران بلبل بهشتی پرورش یافت.

یاران همراه در این کاروان فرهنگی عبارتند از: آقایان:

1. حسن ابراهیم زاده،

2. عبدالرّحیم اباذری،

3. احمد محیطی اردکانی،

4. سید محمد سجّادی،

5. محمود مهدی پور،

تمام امیدمان این است که با ابرار و نیکان در دنیا و آخرت محشور شویم، و نسل امروز و فردا را با صالحان و ستارگان آسمان تشیّع آشنا سازیم.

دفتر «ستارگان حرم» به حول و قوه الهی و با حمایت تولیت محترم آستانه حضرت معصومه علیها السلام هم اکنون هفده دفتر از زندگینامه ستارگان را تکمیل کرده است. امید دارد در سال جاری 1385 ش. حدّ اقل سه دفتر دیگر را به خوانندگان گرامی تقدیم کند.

خدای را بر این نعمت سپاس می گوییم و برای برادران گرامی آقایان محمد ابراهیم احمدی،سیدعلی نقی میرحسینی و حبیب الله سلمانی آرانی که در ویرایش و حروف نگاری و تصحیح این مجموعه ما را یاری کردند، از خدای بزرگ توفیق خدمت بیشتر و عزّت افزون تر خواهانیم.

قم - فرهنگ کوثر

دفتر ستارگان حرم

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

به دلیل اهمیت زیادی که این کتاب از نظر تاریخی، جغرافیای، سیاسی، اقتصادی و روایی دارد، آن را به طور مختصر بررسی کرده، به روایت های آن در چند باب نظر می افکنیم. در ضمن، نقد این کتاب و نویسنده اش را از دیدگاه اندیشمندان و پژوهشگران به نظاره می نشینیم.

ص:13

حسن بن محمد»(1) و «حسن بن محمد بن حسن شیبانی قمی»(2) هم یاد شده است.

ص:14

حمد اللّه مستوفی(1) درباره ارزش و اعتبار کتاب قم و چند اثر دیگر و نویسندگان آنها می گوید:

«این جماعت مورّخان از ائمه تفسیر و حدیث بوده اند و اعتبار روایات ایشان از حدّ تعریف و حدّ توصیف بیرون است.»(2)

میرزا عبداللّه افندی(3) چنین آورده است:

«شیخ جلیل القدر حسن بن محمد بن حسن قمی از اکابر قدمای عالمان شیعه(4) و از معاصران شیخ صدوق بوده که از شیخ حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق) بلکه خود شیخ صدوق هم روایت می کند. وی دارای کتاب تاریخ شهر قم است که استاد اسناد(5).

علاّمه مجلسی در بحار به آن اعتماد کرده است. من نسخه ای از این تاریخ را که به فارسی بوده، در شهر قم دیده ام. آن کتاب پرحجم و پرفایده و دارای چند جلد و مشتمل بر بیست باب است.»

میرزا حسین نوری(6) از مؤلف این کتاب به عنوان «شیخ فاضل» یاد کرده است.(7)

ص:15

شیخ عباس قمی(1) نیز از مؤلف به عنوان «شیخ فاضل» سخن گفته است.(2)

یکی از مستشرقان می گوید:

«هرچند فقط پنج فصل اوّل - از 20 فصل... - به جای مانده است؛ ولی خود همین فصول در جنب تاریخ بنا و توصیف شهر و فهرستی از خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و طبقه اعیان، شامل مهم ترین مجموعه مدارک و اسنادی است که ما تا به حال برای تاریخ اقتصادی ایران در قرن دهم هجری می شناسیم و حتی همین مطلب که ما لااقل نسبت به این امور اطلاّعاتی داریم، قبل از همه چیز و در درجه اوّل مدیون وجود این کتاب می باشد.»(3)

یکی از نویسندگان درباره تاریخ قم چنین آورده است: «از قرن چهارم هجری کتابی در دست است که در آن مهاجرت اعراب به قم و اصفهان و سرگذشت آنها در ناحیه مرکزی ایران بویژه در قم به صورتی بیان شده که می توان از آن اطلاعات جامعی در این زمینه ها به دست آورد و آن کتاب تاریخ قم است...»(4)

پژوهشگر دیگری در این زمینه می گوید:

«تاریخ قم... از نفایس کتاب های تاریخی است و دارای آگاهی های ارزنده ای درباره تاریخ ایران، به ویژه قم است... این کتاب گذشته از آن

ص:16

که اطلاعات درباره تاریخ بنیاد شهر قم، توصیف آن، فهرستی از طالبیان و اعیان شهر بویژه اشعریان به دست می دهد، مهم ترین مجموعه اسنادی است که تاکنون درباره تاریخ اقتصادی ایران در قرن چهارم هجری شناخته شده است.»(1)

سید جلال الدّین طهرانی (مصحح کتاب تاریخ قم) می گوید:

«این کتاب از نفایس کتب تاریخی است که مشتمل بر فواید بسیاری می باشد.»(2)

آیةاللّه نمازی چنین می گوید:

«عالمان رجال از شرح حال حسن بن محمد بن حسن قمی یاد نکرده اند. او مؤلف کتاب تاریخ قم است. از سخن علامه نوری در مستدرک الوسائل مشخص می گردد که شیخ جلیل القدر حسن بن محمد بن حسن قمی از بزرگان علمای پیشین و معاصر شیخ صدوق و از قمی های عظیم الشأن بوده و اعتبار و صحت اعتماد بر وی به اثبات رسیّده است.(3)

آقای فقیهی(4) می گوید:

کتاب تاریخ قم یکی از قدیمی ترین، معتبرترین و پرارزش ترین کتاب هایی است که درباره یکی از شهرهای قدیمی ایران تألیف شده است. در این کتاب، گذشته از اطلاعات مفصّل و دقیق که در خصوص

ص:17

شهر قم آمده، مطالبی یافت می شود که در کمتر کتابی می توان یافت. ظاهراً کتابی به قدمت تاریخ قم و به دقّت و توجه نویسنده آن به تمام جزئیات مربوط به یک شهر، در هیچ یک از شهرهای ایران در دست نیست.(1)

ص:18

بداند و ببیند که من این کتاب و اخبار از این کتاب ها بیرون کرده ام و کتابی ساخته انکار نکند و نگوید که سخن دیگران جمع کرده است و نسبت آن به خود کرده. نیست مرا درین کتاب بغیر از جمع و ترتیب مگر آن اخبار که خاص اند بقم و اهل قم که من در جمع آن زحمت کشیدم. و آنچ جز آنست، از تواریخ و دیگر کتب است که من آنرا درین کتاب ایراد کرده ام.»(1)

بنابراین میزان اشتباه و خطا در این کتاب بیشتر خواهد شد؛ زیرا اگر منابع استفاده در تاریخ قم قابل نقد باشد، این اشکال عیناً به این کتاب وارد خواهد بود. لذا نبایستی مطالب این کتاب را به طور صدر در صد درست تلقی به قبول کرد و آن را پیراسته از خلل و نقصان دانست. برخی از پژوهشگران هم به این موضوع اشاره کرده اند.(2) از جمله جناب حجةالاسلام عباسعلی قضایی(3) می گوید:

«با آنکه کتاب تاریخ قم و ترجمه اش، دو اثر از دو شخص توانمند است - چون خود کتاب گویای این معنا می باشد - پس چرا علماء رجال و فقهاء از قدما و متأخرین از هم عصر حسن بن محمد بن حسن شیبانی قمی... و متأخرین از او مانند شیخ طوسی، نجاشی، کشّی، علاّمه و... (او را) توثیق یا مدح ننموده اند؟ و تعبیر بالاتر از توثیق توسط مرحوم صاحب ریاض العلماء و مرحوم صاحب الذریعه که

ص:19

از متأخرین اند نیز مستند نیست. و از قدما و از شاگردان مرحوم صدوق و برادرش بودن (نیز) دلیل بر توثیق و اعتبار در گفتار نیست...»

ص:20

6. بعضی از ثقات؛

7. علی بن موسی اوسته؛

8. محمد بن ابی حسین بن ابی خطاب؛

9. ابوالقاسم ابراهیم بن ابی الحسن علوی آوی.

باتوجه به نحوه جمع آوری مطالب، مشخص می شود مؤلف، فردی خوش برخورد و متین و مردم پسند بوده، و از جایگاه اجتماعی خاصی در میان اقشار گوناگون جامعه برخوردار بوده است. برای همین موشکافی های فراوانی در داده های وی و اطلاعاتی که ارائه نموده و به چشم می خورد نیز با مطالعه تاریخ قم متوجه می شود که مؤلف آن، فردی جامع نگر بوده است. زیرا مطالب متنوعی در زمینه حدیث، فقه، لغت و وضعیت اقتصادی عصر خود و تاریخ اسلام و مسائل دیگر به دست خواننده می دهد.

ص:21

امام علیه السلام فرمود: سالم ترین موضع قم است. از آنجا یاران کسی که بهترین پدر و مادر و جدّ، جدّه، عمو و عمه دارد، پدیدار می شوند. به قم زهرا گویند.(1)

ص:22

حضرت فرمود: در شب معراج نظرم به سرزمینی در ناحیه «جبل» افتاد که بسیار سرسبز و خرّم بود. از جبرئیل پرسیّدم: دوست من! این کدام سرزمین و منزلگاه کدام قوم است؟

جبرئیل عرض کرد: این سرزمین را قم گویند. در اینجا شیعیان جانشین و پسر عموی تو علی بن ابی طالب علیه السلام هستند.(1)

ص:23

ص:24

ص:25

بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب متولد شد، او را جعفر نام گذارید. از فرزندان او کسی به وجود می آید که نامش جعفر است و دعوی امامت کند، او در این ادّعا دروغگوست.(1) البته برخی از محقّقان باتوجه به توقیع شریفی که از حضرت حجّت علیه السلام در مورد وی صادر شده، معتقدند که او از ادّعای خویش بازگشت و توبه کرد.(2)

در این توقیع شریف که در پاسخ به چند مسأله ایراد شده، از سوی جناب محمد بن عثمان عمری که خدمت آن حضرت بوده، آمده است: «... و اما سبیل عمی جعفر و ولده فسبیل اخوة یوسف علیه السلام »(3)

ص:26

ص:27

کردم جوانی سی ساله روی تختی نشسته و به بالش تکیه زده است. پیرمردی هم در کنارش نشسته و برای او کتاب می خواند. او حضرت خضر علیه السلام بود.

امام علیه السلام مرا به نام فراخواند و دستور داد نزد حسن مسلم رفته از او بخواهم از کشاورزی در زمینی که قرار است مسجد شود، دست بردارد و تمام درآمدی را که از آن به دست آورده، بابت ساخت مسجد هزینه کند. نیز دستور فرمود: از سید ابوالحسن بخواهم حسن بن مسلم را احضار کرده، منافع زمین مزبور را از او بگیرد و مابقی هزینه ساخت مسجد را از جایی که به نام «رهق» واقع در «اردهال» که ملک آن حضرت بوده، تأمین کند. همچنین به حسن بن مثله فرمود: به مردم اعلام کند به موضعی که مسجد در آن واقع می شود، راغب شده، در آن چهار رکعت نماز (دو رکعت به نیت تحیت مسجد و دو رکعت به نیت نماز صاحب الزمان بخوانند.

امام علیه السلام فرمود: هرکس آن دو رکعت را به جا آورد، گویی در کعبه نماز خوانده است. سرانجام با مساعدتسیدابوالحسن رضا و دیگران و تلاش های حسن بن مثله این مسجد شیریف تأسیس شد.(1) این مکان مقدّس و منوّر از آن زمان تاکنون مکانی برای ارتباط عمیق و عاشقانه شیعه با امام عصر علیه السلام و محلی برای عرض ارادت مخلصان و دوستداران واقعی حجة بن الحسن است. دلدادگان مهدی فاطمه علیه السلام هرگاه در امواج سهمین حوادث دچار سستی می شوند و در آستانه شکست قرار می گیرند، به کوی دوست بار سفر بسته، با نجوای یا «یوسف زهرا» جانی دوباره گرفته، گویی روحی تازه در کالبدشان دمیده می شود.

ص:28

ص:29

محمد نامید و کنیه اش را ابوالقاسم انتخاب نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به ایشان چنین اجازه ای داده، فرموده بود: ای علی! اگر پس از من دارای پسری شدی، او را به نام و کنیه من اسم گذاری کن!(1)

ص:30

ص:31

ص:32

ص:33

ص:34

ایشان همچنین به عالمان برجسته نهاوند اشاره می کند که مرحوم شیخ محمد نهاوندی، شیخ عبدالرحیم نهاوندی، شیخ علی اکبر نهاوندی و آخوند ملاعلی نهاوندی صاحب تشریع الاصول از جمله آنان هستند.(1)

یکی از عالمان برجسته عصر حاضر شهرستان نهاوند شیخ عزیزالله علیمرادیان است که در این مقاله شرح حال ایشان تقدیم می شود.

ص:35

سالگی برای ادامه تحصیل، به قم مهاجرت نمود و همگام با تحصیلات حوزوی، دروس جدید را نیز تا سال ششم قدیم پشت سرگذاشت. وی تا 37 سالگی در قم به تحصیل پرداخت. به اخذ درجه اجتهاد نائل گردید. او پس از دست یابی به مقام اجتهاد، برای انتقال علوم و اندوخته های خود، به نهاوند مهاجرت نمود و در آنجا مدرسه علمیه ای تأسیس کرد و رونق خاصی به حوزه علمیه نهاوند بخشید. شاگردان زیادی در این مدرسه پرورش داد و هم اکنون نیز این مدرسه از مدرسه های علمیه فعال نهاوند است و حدود یکصد طلبه در آنجا مشغول به تحصیل اند.

ص:36

ص:37

پرداخت و در سال 1364 ق. به تهران بازگشت و به تبلیغ پرداخت. وی در سال 1369 ق. به دیار باقی شتافت. از آثار او کتاب صرف موسوم به صرف الصرف و حاشیه بر مغنی است.(1)

ص:38

11. سید محمدتقی خوانساری؛

12. سید محمد حجّت؛

13. صدرالدین صدر؛

14. میرزا عبدالهادی شیرازی؛

15. محمد فیض قمی؛

16. سید احمد خوانساری.(1)

ص:39

ص:40

ص:41

11. علی زمانیان که هم اکنون در حوزه علمیه قم مشغول به تحصیل است.

12. جلیل بحیرایی؛

13. سید محمدعلی وفایی که به تحصیل خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم مشغول است و امامت جمعه موقت نهاوند را نیز بر عهده دارد.

14. علی کرمعلی که در قم مشعول به تحصیل است.

15. عبدالله سیفی؛

16. علی احمد حمیدی؛

17. شیخ ابراهیم کفراشی؛

18. شیخ محمد یوسف مولوی؛

19. شیخ صحبت زمانیان.

ص:42

موفق به دریافت مدرک مهندسی برق در آلمان گردید. وی مراکز فرهنگی خدماتی، ورزشی، بهداشتی و... را در نهاوند ایجاد نموده است. قسمتی از خدمات وی عبارت است از:

1. بازسازی مسجد و حوزه علمیه سرخیابان نهاوند.

2. تکمیل مسجد محمدیه نهاوند.

3. تکمیل گرمابه علیمرادیان؛

4. احداث سالن اختصاصی کشتی علیمرادیان؛

5. کمک به خرید ساختمان دانشگاه پیام نور نهاوند؛

6. احداث دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی نهاوند؛

7. کمک به ساخت مدرسه شبانه روزی کوهانی؛

8. کمک به تعریض و تکمیل بلوار ورودی شهر نهاوند؛

9. وی مؤسسه فرهنگی علیمرادیان را در تهران تأسیس نمود که تاکنون چند جلد کتاب منتشر نموده است. همچنین فصلنامه فرهنگان که تاکنون 21 شماره از آن منتشر شده توسط وی تأسیس شده است.(1)

ص:43

شهرستان نهاوند است. تعداد زیادی از طلاب نهاوندی در این مدرسه مشغول به تحصیل بوده اند که عده ای از آنها از مسئولان روحانی کشورند. و نیز عده زیادی از طلاب در این مکان علمی مشغول به تحصیل و مسئولیت مدرسه نیز با حجةالاسلام محمدی است.

2. احداث مسجد محمدیه؛

3. بازسازی مسجد درب سرداب؛

4. بازسازی فاطمیه؛

5. مرمت مسجد حاج خدارحم؛

6. مرمت مسجد جامع امام حسین علیه السلام؛

7. مرمت مسجد امامزاده محمد نهاوند؛

8. بازسازی مسجد گلشن نهاوند؛

9. همکاری در خرید ساختمان مهدیه؛

10. ساخت پل غسالخانه؛

11. احداث گرمایه علیمرادیان؛

12. ساخت غسالخانه قدیم و جدید؛

13. اهدای زمین برای احداث مدرسه راهنمایی ادب؛

14. ساخت جاده قدیم زرامین؛

15. احداث جاده آورزمان با کمک مردم نهاوند.

ص:44

ص:45

ص:46

خواهانیم. از طرف علما و مردم نهاوند، حاج شیخ عزیزالله علیمرادیان(1)

ص:47

2. متأسفانه با خبر شدیم که بعضی از اهالی به جای آنکه در این موقع حساس مردم را یاری کنند، گرانفروشی نموده اجناس خود را با قیمت گزاف عرضه می دارند. لذا از کلیه اصناف محترم نهاوند خواهانیم از گرانفروشی جداً خودداری و مردم را در مضیقه قرار ندهند و همبستگی خود را با ملت مبارز اعلام کنند و الا عندالله مسئول و مؤاخذ خواهند شد.

والسلام علی من اتّبع الهدی

اقل الحاج شیخ عزیزالله 30 / صفر 1399 ق، 1357 ش.

در سال 1357 ش. در حمله گارد شاهنشاهی به مردم نهاوند و به آتش کشیدن شهرستان و مجروح کردن عده ای از مردم بی گناه و مبارز نهاوند آیةالله علیمرادیان فرستاده ای برای تشریح وضعیت به خدمت حضرت آیدالله گلپایگانی فرستاد و ایشان ضمن فرستادن کمک های دارویی، پیامی به شیخ عزیزالله علیمرادیان ارسال نمود که متن آن چنین است:

جناب مستطاب حجةالاسلام والمسلمین آقای حاج شیخ عزیزالله علیمرادیان دامت برکاته. بعد از سلام و تحیت، فرستاده اعزامی جناب عالی شرح جنایات و مظالم مأموران مسلح و عمّال رژیم فاسد و محتضر را اطلاع دادند. قبلاً هم مطلع بودم. این جنایات شاید در رژیم های مغولی و ملل وحشی سابقه نداشته باشد. انصافاً نظام فعلی ماهیت رژیم منحط به اصطلاح شاهنشاهی 2500 ساله را به دنیا نشان داد و پرده از چهره زشت و کریه اجتماعی خود برداشت. با تقبیح شدید این اعمال وحشیانه و تجاوز به اموال و قتل و جرح اطفال و تخریب اماکن و مغازه ها، امیدواریم به حول و قوه الهی هرچه زودتر رژیم دیکتاتوری فعلی، که در امواج جنبش اسلامی ملت غرق شده، الی الابد نیست و نابود گردد و به برکت اجرای احکام اسلام،

ص:48

جامعه به آزادی و امنیت واقعی و عدالت اجتماعی و استقلال حقیقی برسد و دست استعمار و غارتگران اموال بیت المال قطع شود. سلام و تحیت حقیر را به حضرات آقایان علما و اهالی محترم نهاوند و حومه به خصوص کسانی که در این حوادث داغدار شده اند و خسارت های جانی و مالی دیده اند، ابلاغ نمایید. از خداوند متعال برای همه اجر جزیل و صبر جمیل مسئلت دارد. در خاتمه در معیت حضرات آقایان علما که برای تسلیت حضوری تشریف می آورند. یک هئیت پزشکی و دارو از بیمارستان این جانب جهت معالجه مجروحین و در صورت لزوم انتقال آنها به قم اعزام شد.(1)

ص:49

(شهید محمدعلی حیدری) مدتی نزد من درس می خواند و بعداً هم در فاجعه هفتم تیر به شهادت رسید...

3. آقا شیخ عزیزالله نسبت به امر به معروف و نهی از منکر جدی بود. از جمله ایشان و هم چنین آقا شیخ محمدولی در مقابل برخی خوانین و فئودال ها که در منطقه به رعایا ستم می کردند موضع می گرفتند...(1)

آیةالله سبحانی آورده است:

خطّه نهاوند و سرزمین سرسبز آن، شخصیت های عظیمی را در دامن خود پرورش داده که هریک می توانند الگویی برای آیندگان باشند. در این میان دانشمند معظّم حجةالاسلام مرحوم آیةالله حاج شیخ عزیزالله علیمرادیان از چهره های درخشان این مرز و بوم است...

اجازات معظم له از شخصیت های علمی نشانه بارزی از فضل و تقوای این فقید راحل است... در دوران دوستی خود با این مرد بزرگ، جز عاطفه و مهر، اخلاص و پاکی، رأفت و محبت چیزی ندیدم.(2)

شیخ علی افتخاری گلپایگانی می گوید:

یکی از نمونه های روشن (بندگان صالح خدا و مخلص و با صفا)، حضرت آیةالله حاج شیخ عزیزالله علیمرادیان نهاوندی است. او مرد علم و عمل بود. او مردی مخلص و با صفا بود. او در عمل معلم اخلاق و تربیت بود. وی برپاکننده مجالس امام حسین علیه السلام و برقراری جلسات دعای ندبه در روزهای جمعه بود.(3)

آیةالله احمد صابری همدانی درباره شیخ عزیزالله علیمرادیان می فرماید:

ص:50

یکی از شخصیت های قابل و لایق ستایش و تمجید آیةالله حاج شیخ عزیزالله علیمرادیان است که در این اواخر شمع فروزان علم و تقوا در نهاوند و منشأ خیر و برکات در این شهر بود. او عالمی وارسته فقیهی به زیور دانش و تقوا آراسته و حسن رفتار و اخلاق و کردارش افراد را جذب می کرد و در گفتارش هیچ گاه از متانت خارج نمی شد.(1)

حجةالاسلام محمد طاهر احمدوند از شاگردان شیخ عزیزالله نیز می گوید:

مرحوم حاج شیخ عزیزالله - رضوان الله علیه - از نوادر عصر خود بود. وی عالمی عالی قدر و شیفته خاندان عصمت و طهارت بود. ایشان در دوره خدمت گزاری خود، منشأ برکات فراوانی شد و شهرستان نهاوند و حومه از ایشان بهره ها بردند.(2)

ص:51

ص:52

ص:53

ص:54

فرزندان امام کاظم علیه السلام و نیز مقابر مشاهیر و معاریف تشیع سیمای مذهبی و ارزشی این شهر را ترسیم می کند.(1)

ص:55

از مشاهیر گلپایگان از جمله میرزا محمد خالصی گلپایگانی، ملاّ جواد گلپایگانی، منیرالدّین احمدی، صدرالدین احمدی، شهاب الدین لاهوتی، شهیدی گلپایگانی، صدرالواعظین، محمد شفیع و حاج ملاّ علی در این قبرستان دفن گردیده اند که مزارشان مورد توجه و احترام مردم می باشد.(1)

آیةاللّه آخوند ملاّ علی فرزند شیخ عبّاس، نواده ملاّ علی قاضی زاهدی، فقیهی فرزانه و دانشمندی نامدار بوده که تحصیلات خود را در اصفهان به پایان رسانیده و برای تکمیل بحث ها به درس ملاّ زین العابدین گلپایگانی حاضر گردیده(2) و مورد توجه و عنایت وی بوده است. ملاّ علی قاضی زاهدی دارای چهار فرزند به شرح ذیل می باشد:

1. حاج میرزا محمد مهدی: که بعد از رحلت والدش در مسجد قاضی زاهدی اقامه جماعت می نمود. وی عالمی جلیل و مرجع امور شرعی بوده است. سرانجام در هفتم محرّم الحرام سال 1334 ق. دارفانی را وداع گفت و در بقعه امامزاده هفده تن دفن گردید. ایشان بزرگترین اولاد ملاّ علی می باشد.

2. حاج میرزا عباسعلی مجتهد: که دوّمین فرزند ملاّ علی است. متصدی امور شرعی در گلپایگان بوده و در نجف هم مباحثه آیةاللّه آخوند ملاّ محمد مهدی فاضل خوانساری بوده و در این شهر حالت مکاشفه ای هم برایش رخ داده است.(3) سرانجام او در شب جمعه اوّل ماه مبارک رمضان سال 1346 ق. (1324 ش.) بدرود حیات گفت و در یکی از حجره های شرقی امامزاده هفده تن به خاک سپرده شد.(4)

ص:56

3. آقا میرزا محمد هادی؛

4. آقا میرزا محمود؛

این دو روحانی بزرگوار هرکدام در سنگر وعظ و خطابه انجام وظیفه می نموده اند و مورد احترام مردم گلپایگان بوده اند.

ص:57

تحصیلات وی در زادگاهش شهر گلپایگان صورت گرفت و طی آن از محضر علمایی چون: آخوند ملاّ زین العابدین نخعی و آیةاللّه ملاّ علی عمید استفاده نمود و پس از سال ها تلاش علمی و فکری و تدریس، از این دیار به اصفهان مهاجرت نمود و در آنجا از اساتید معروف وقت استفاده کرد و پس از اخذ اجازه از آنان در فقه و نقل حدیث؛ به وطن مألوف بازگشت و به تربیت شاگردان فاضل، ترویج دین، اقامه جماعت و اصلاح روابط مردم پرداخت و کوشید به دعاوی و نزاع های محلّی رسیّدگی کند و تا حدّ امکان آن ها را بر طرف نماید. افرادی که محضرش را درک کرده و آن ها که در مجالس و محافل مذهبی با وی انس داشته اند، گواهی داده اند که انسانی دارای زهد و تقوای فوق العاده بود و به دنیا و مظاهر آن اعتنایی نداشت. در استخاره زبانزد همه بود و از آیات قرآن به نیّت اشخاص پی می برد و مقاصد آنان را از این راه بیان می کرد. در زمان مرحوم آقا رضا قاضی، منطقه گلپایگان به دلیل کمی نزولات جوّی، دچار خشک سالی گردید، مردم نگران و ناراحت به ایشان مراجعه می نمایند تا در این باره، اقدامی بنماید.

وی زمانی را برای انجام نماز باران معین می کند و توصیه می نماید افرادی که می خواهند در این برنامه عبادی حضور یابند باید سه روز قبل از اقامه آن روزه بگیرند. صحرایی به نام «شاه بدریان» جهت اجرای این مراسم مشخص شد و ایشان بدانجا آمدند و اشاره کردند کودکان و نوزادان از مادرانشان جدا شوند و اجازه دهند اطفال هم به درگاه خداوند متعال ناله و زاری کنند. سپس حاضران به امامت این عالم وارسته مشغول نماز شدند. هنوز مراسم مزبور خاتمه نیافته بود که آثار رحمت و لطف الهی در آسمان آشکار گشت و ابرها یکی پس از دیگری نمایان گردیدند و بهم پیوستند و لحظاتی بعد بارانی تند، باریدن گرفت.

ص:58

ایشان با مرحوم آیةاللّه حاج میرزا حبیب اللّه گلپایگانی که مقیم مشهد بود و در مسجدگوهرشاد نماز می خواند و از عرفا و فقهای نامدار بود، هم بحث و هم مشرب بود و هنگام رحلت این عالم ربّانی به مشهد عزیمت نمود و در مراسم تشییع جنازه او و نیز مجالس ختمش شرکت نمود که در همانجا دچار کسالت گردید و مرگ خود را پیش بینی کرد و گفت: مرا به گلپایگان انتقال دهید که زمان کوچ ابدیم فرا رسیّده است و چند روز پس از رسیّدن به گلپایگان دار فانی را وداع گفت. تاریخ رحلت او را 7 رجب سال 1384 ق. مطابق 1342 ش. نوشته اند. مدت یک هفته به مناسبت درگذشت او، در گلپایگان تعطیل عمومی اعلام گردید.(1)

در برخی جراید آمده بود: آیةاللّه آقا رضا قاضی زاهدی پس از بازگشت از مشهد مقدّس در سن 90 سالگی دارفانی را وداع گفت و با فقدان این دانشمند قلب تمام طبقات مردم جریحه دار شد. هنگامی که خبر فوتش در گلپایگان منتشر گردید، بازار و دکاکین تعطیل گشت و زن و مرد گریان و نالان به جانب منزل آن مرحوم رهسپار گردیدند و چند هزار نفر با پرچم های عزا بر سر و سینه زنان در مراسم تشییع جنازه وی شرکت داشتند. از صبح روز جمعه مجالس ترحیم آن عالم ربّانی شروع شد و در هر مجلس ترحیم هزاران نفر از طبقات مختلف شرکت داشتند و هیأت هایی به رسم سوگواری در این مجالس حضور بهم رسانیدند.(2)

فرزندش مرحوم آیةاللّه شیخ علی قاضی زاهدی به مناسبت رحلت پدر اشعاری سرود که بخشی از آن چنین است:

ص:59

ای که در علم و عمل مشهور در دوران شدی

از چه رو از دیده احباب خود پنهان شدی

بر دل هر مرد و زن از مرگ خود آذر زدی

چون روان جانا شتابان، بر سوی جانان شدی

قطره های اشک از چشمان اهل معرفت

از غم هجرت چکان چون قطره باران شدی

بهر تاریخ وفاتت این سروش آمد به گوش

غشمج شمسی قرین خور و هم غلمان شدی

سال غشفد ماه رجب یوم الخمیس

در شب جمعه مکانت روضه رضوان شدی(1)

مرقد حاج آقا رضا زاهدی در سمت شرقی صحن امامزاده هفده تن قرار دارد که زیارتگاه مردم است و بر لوح قبرش این عبارت به چشم می خورد: کلّ من علیها فان، هذا المرقد الشریف یکون اللعالم الکامل الزّاهد، حجةالاسلام والمسلمین المرحوم المغفور المبرور آقای آقا رضا زاهدی اعلی اللّه مقامه الشریف.(2)

ص:60

اسلامی و نیز بخشی از سطح را نزد والد ماجد خویش و برخی دیگر از استادان گلپایگان فراگرفت. سپس به قم مقدّس مهاجرت نمود و دنباله دروس سطح را نزد آیةاللّه سید محمدرضا گلپایگانی و آیةاللّه مرعشی نجفی به پاپان رسانید.

قسمتی از کفایةالاصول را نزد آیةاللّه حاج سید احمد خوانساری آموخت که وی در منزل خویش درس می گفت. بعد از آن به درس خارج آیات ثلاث یعنی سید محمد حجّت کوه کمری، سید محمدتقی خوانساری و حاج سید صدرالدّین صدر رفت و در ضمن از پرتو علمی حاج شیخ عباسعلی شاهرودی نیز استفاده نمود. با ورود آیةاللّه بروجردی به قم، به طور منظم به درس فقه و اصول آن مرجع تقلید رفت و تقریرات درس آن مرجع برزگ را به دو زبان فارسی و عربی در حدّ توان نگاشت که هم اکنون دست نویس آنها موجود می باشد.

همچنین وی موفق گردید محضر درس مفسّر قرآن کریم علاّمه طباطبایی را درک کند و از حوزه ی پرفیض امام خمینی بهره ها گیرد.

ص:61

با وجود کثرت مشاغل و کسالت های متعدد که سلامتی ایشان را تهدید می نموده، همیشه تمایل داشته است که از طریق منبر به تبلیغ و نشر اسلام و بیان احکام دینی بپردازد و در این زمینه دارای حُسن سلیقه و بیانی شیرین و جذّاب بوده و منابر پر کشش وی چنان در میان اقشار گوناگون نافذ و تأثیرگذار بوده که تحسین و تشویق علما و بزرگان منطقه را برانگیخته است. برخی از دانشوران و اهل فضل که شیفته منبر او بوده اند به طور کتبی و شفاهی این برنامه را مورد تأیید و حمایت خود قرار داده اند. عدّه ای از مشاهیر این ویژگی او را مصداق (ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء) دانسته و افزوده اند: در مواردی از شما نکاتی را می شنویم که در کمال صحّت، متانت و درستی است ولی در کمتر مآخذی دیده ایم و این چیزی نمی باشد جز لطف و فضل پروردگار متعال. یکی از دانشوران و فضلای گلپایگان که خود از سخنوران، ادیبان، و خطبای این منطقه است و طبعی روان داشت، چنین سروده است.(1)

از دُر افشانی به میدان سخن

کن به پا در قلب مردم رستخیز

«کاملا»(2) در مدح او کردی قصور

لاجرم باید نگویی هیچ چیز

و در ذیل نامه اضافه می کند:

بالاتر از آنی که ستایم چه ترا من

امّا چه کنم نیست مرا چاره از این فن؟(3)

ص:62

ص:63

عنایت فرماید و ما و سایر مؤمنین را از افادات کافیه و شافیه ایشان بیش از پیش بهره مند فرماید.(1)

ص:64

زبانش، زبان قال نبود و آنچه بر لسانش جاری می گشت از چشمه های معنوی اندرونش سرچشمه می گرفت، او در برخوردها و ملاقات ها و دیدارها برای مراجعین احترام ویژه ای قایل بود و با فروتنی و ساده زیستی که از زندگی فردی و اجتماعی او کاملاً هویدا بود، مطالب مطروح در بحث های تفسیری را شکلی عملی و کاربردی داده بود. یعنی آنچه را می گفت قبلاً خود بدان عمل می کرد و بین رفتار و اقوالش فاصله و تضادی مشاهده نمی گردید. آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام در افعال واخلاقش جاری بود.

به دلیل وارستگی و معنویت ویژه ای که داشت، دعاهایش به اجابت می رسیّد و این خصلت وی در بیان طبقات گوناگون مردم، معروف گردیده بود، همچنین مرحوم قاضی زاهدی علاوه بر تبحّر در علوم حوزوی و اجازات روایتی از علمای بزرگ نجف و قم و نیز کسب اجازه های متعدد در امور حسبیّه، در علوم غریبه نیز آگاهی های ارزنده ای به دست آورد و علم جفر، اعداد و طلسمات را به خوبی آموخته و آنها را در جهت مفید به کار می گرفت.

ایشان آثار خیری هم در گلپایگان و حومه از خود باقی نهاده است که از جمله آنان مرمّت و تجدید بنای چند مسجد در گلپایگان و نواحی اطراف آن است. مسجدی را که خود در آن نماز می خواند؛ با اسلوبی جدید و جنبه های هنری، بازسازی کرد و در جنب آن کتابخانه ای تأسیس نمود.(1)

ص:65

ص:66

در تابستان یکی از سال ها از سوی برخی بستگان پیشنهاد شد که به مشهد مقدّس برای زیارت بارگاه حضرت امام رضا علیه السلام برویم. به محضر آیةاللّه قاضی زاهدی برای استخاره رفتم، ایشان بعد از گشودن قرآن فرمود: زیارت رفتن مانعی ندارد و خوب است ولی مراقب باش در این سفر به تو تهمتی زده می شود، چون اصل استخاره مثبت بود تصمیم گرفتم که به این سفر زیارتی بروم ولی از موضوع اتّهام نگران بودم. بعد از چند روز اقامت در مشهد، یادم آمد که مادرم انگشتری طلا با عیاری نسبتاً معمولی به من داده بود و من آن را با خود آورده بودم. به فکرم رسیّد آن را به بازار ببرم و بفروشم. شخصی طالب آن شد و خواست به بهایی بالاتر آن را بخرد ولی می گفت: باید بگویی آن را از کجا آورده ای؟ هرچه می گفتم: به مادرم تعلّق دارد باور نمی کرد. تا این که مقرر شد به منزل ما، در مشهد بیاید و از اهل خانه واقعیت امر را جویا گردد و در غیر این صورت مرا تحویل نیروی انتظامی دهد. همراهان و فامیل ها ادعایم را تأیید کردند و او هم باور نمود ولی انگشتر را به بهایی کمتر خرید که البته شگرد او چنین بود که تهدید کند و بعد بهاء را پایین آورد و من که از این اتهام نجات یافته بودم دیگر اعتراضی نکردم و بعدها صحت آن استخاره را متوجه شدم.

فرد دیگری نقل کرده است:

می خواستم ازدواج کنم و برای استخاره به منزل آیةاللّه حاج آقا علی زاهدی رفتم و منظور خود را مطرح کردم. استخاره ای کرد و گفت: آن چه در نظر داری موقّت و زودگذر است و نفعش در مدتی اندک به پایان می رسد، به حقیقت موضوع توجه نکردم. زیرا ظاهر موضوع مرا خیلی جلب کرده بود و در هر حال ازدواج کردم. یکی دو ماه که گذشت مشخص گردید همسرم به بیماری سرطان مبتلاست و یک سال از پیوند

ص:67

ما سپری نشده بود که وی بر اثر این کسالت دارفانی را وداع گفت و امر استخاره روشن گردید.(1)

ص:68

علاقه مندان مطرح کند. اینک نمونه ای از سروده های وی را که در منقبت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می باشد می خوانید:

بیا تا می توانی کن دلا صبر و شکیبائی

که از تعجیل و بی صبری نیابی غیر رسوایی

جمال روح ایمانی که از مهر است زیباتر

نکوتر گردد آن ساعت که با صبرش بیارایی

اگر خواهی ز هر رنج و بلاد اندر امان باشی

طلب کن با تانّی هرچه را خواهان و جویایی

خلاف طبع و نفس شوم سرکش راه رو زیرا

حجاب و تیره عقلت بود این طبع سودایی

بیا ره جوی و ره بنمای براین جمع گمراهان

که بهتر از آن نمی بینم سپاس و شکر بینایی

نصیحت از نبی و آل او بپذیر و از عالم

اگر داری تو عقل و بینش و هم گوش شنوایی

به مدح مصطفی دم زن بهر صبح و مسا «زاهد»

اگر داری تو طبع و ذوق و هم نطق توانایی

شفیع المذنبین احمد رسول خالق امجد

که نبود همچو او اسعد به زیر طاق مینایی

خداوندی که بر علّیتش لولاک شاهد باشد

برای هرچه ممکن گشت او شد علّت غایی

سفیر حضرت داور حبیب خالق اکبر

که باشد شافع محشر بهر ذاهب به هر جایی

محمد شهره اندر ارض احمد در سما آمد

برای این دو نام خوش به جز او کی مسمّایی

ص:69

خدیو کشور ایجاد غیر از او نمی دانم

خداوندش عطا فرموده است این جاه و والایی

وزیرش ابن عمّ او امیرالمؤمنین حیدر

بحقّ از حقّ به جمع اولیا او یافت مولایی

به غیر از آن درخت بارور در عالم هستی

درختی را کجا هرگز ثمر باشد چو زهرایی

نه تنها عاجزم من تاکنم مدح و ثنای او

که عاجز از مدیح اوست هر دانا و گویایی

ز قرآنش کنم توصیف و از آیات شیوایش

که اندر هر زمان و هر مکان دارد تجّلایی(1)

ص:70

این اثر یک بار در دو مجلّد و بار دیگر در 6 جلد به زیور طبع آراسته گردیده است.

3. دیوان اشعار

این دیوان که سه جلدی است و تحت عنوان بدر و هلال دو جلد آن چاپ شده و جلد سوم به صورت مخطوط مانده است.

4. شرح لغات

این اثر بدیع و دارای مطالب ادبی و واژه شناسی است.

5. کتاب ریاض یا مجموعه دلفریب که از نظر موضوع کشکول مانند است و انتشارات اسلامیه در تهران به طبع آن اقدام نموده است.

6. راهنمای متوسلّین و مستشفعین (چاپ شده است.)

7. زبدةالتّفاسیر، این اثر سودمند در 6 جلد تألیف گردیده که تاکنون یک جلد آن به طبع رسیّده است.

8. تفسیر سوره لقمان و سجده (در یک جلد) شده است).

آثار فوق نشر یافته اند امّا آثار غیر مطبوع ایشان عبارتند از:

9. تلخیص الکلام فی التفسیر سورة الانعام؛

10. تقریرات درس فقه آیةاللة بروجردی؛

11. تقریرات آیةاللّه بروجردی در علم اصول؛

12. ارجوزه یا جنگ زاهد؛

13. الهدایة الی تواریخ الهداة السّادة (زندگی چهارده معصوم به نظم، عربی).

14. هزار مسأله در علوم ریاضی؛

15. تفسیر سوره انعام به زبان عربی؛

16. تفسیر سوره مائده به زبان عربی؛

17. تفسیر سوره اعراف به زبان عربی؛

ص:71

18. چند رساله در علوم غریبه؛

19. اهل بیت و آیات الاحکام؛

20. صیغ العقود.(1)

ص:72

همچنین وی در مدرسه آیةاللّه گلپایگانی به تدریس برای طلاّب مشغول بوده و در مکتب الزینب، برای خواهران طلبه درس تفسیر قرآن و نهج البلاغه دارد.

ص:73

ص:74

8. نمی از یم در فضایل امیرالمؤمنین علیه السلام؛

9. بحثی در ولایت و امامت.

ص:75

هرچه می پرسیّدم: چیزی نمی گفت. یعنی مرا به حال خود واگذارید. زیرا موالیان خود را می بینم و با آنان انس یافته ام. آن قدر به نماز اهمیت می داد که در هنگامی که از شدّت درد و ناراحتی برخود می پیچید وقت اقامه نماز که فرا می رسیّد می گفت: مهر بیاورید و روی تخت بیمارستان نماز خود را به همان حال ایّام سلامتی می خواند.

ص:76

حوالی این مکان مقدّس جنازه را بر زمین نهادند و در حالی که ریاست محترم دفتر مقام معظم رهبری، نماینده مردم گلپایگان در مجلس شورای اسلامی (صالحی) امام جمعه و رؤسای ادارات و نهادهای این دیار حضور داشنتد، صالحی خوانساری از روی ماشینی که بلندگو بر آن نصب شده بود مطالبی را درباره این مفسّر قرآن بیان کرد که ناگهان ضجّه و ناله مردم بلند شد و پس از خواندن ذکر مصیبت حضرت فاطمه زهراء علیها السلام پیکر ایشان به سمت فلکه 17 شهریور یعنی جایی که ماشین ها برای حرکت به سوی قم منتظر بودند، انتقال داده شد. جنازه در داخل آمبولانسی نهاده شد و ماشین های متعدد حامل جمعیت عزادار رهسپار قم گردید. پس از آن عصر روز جمعه 20 آذر 1375 ش. از مسجد امام حسن عسکری علیه السلام با حضور علماء، مراجع عظام، مدرّسین حوزه علمیه قم، طلاّب علوم دینی، هیأت های مذهبی قم و گلپایگان و سایر اقشار مردم پیکر این مرد خدا به سوی حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه علیها السلام تشییع گردید و در آنجا حضرت آیةاللّه لطف اللّه صافی گلپایگانی بر بدن ایشان نماز میت اقامه نمود. از آن پس پیکر وی بعد از طواف، در قبرستان شیخان جایی که علمای بزرگ، راویان حدیث و اصحاب ائمه، شهداء و سایر مؤمنین دفن هستند، به خاک سپرده شد. به مناسبت ارتحال وی در گلپایگان سه روز عزای عمومی اعلام گردید و شهر در ماتمی سخت فرو رفت.(1)

ص:77

ص:78

ص:79

ص:80

یکی از عالمان مبارز، شجاع و با بصیرت دوران معاصر که از این دیار عالم پرور برخاسته آیةاللّه حاج شیخ یوسف جیلانی، مؤلف کتاب ارزشمند «طومار عفّت» است. وی شخصیت برجسته و مبارزی است که در مقاطع مختلف به خصوص در دوران خفقان رضاخانی با قیام شجاعانه خود به ستیز با دشمن پرداخت.

ص:81

فراگیری مقدّمات علوم اسلامی نمود و پس از آن دروس سطوح را در نزد برخی از اعلام و بزرگان آن روزگار نجف به خوبی به اتمام رسانید. مهم ترین استادان دوران سطح وی در حوزه نجف اشرف عبارتند از آیات:

1. میرزا محمدعلی مدرّس چهاردهی گیلانی؛

2. حاج شیخ شعبان دیوشلی گیلانی؛

3. حاج شیخ عبداللّه مازندرانی؛

4. حاج شیخ عبدالحسین رشتی، که وی را عالمی بزرگ و فقیهی جلیل و فیلسوفی ماهر دانسته اند.

آیةاللّه جیلانی پس از اتمام سطوح علوم اسلامی زمان کوتاهی در سامّرا در درس آیةاللّه میرزا محمدحسن شیرازی (متوفای 1312 ق.) شرکت نمود سپس در نجف در حلقه درس پرخیر و برکت آیةاللّه میرزا حبیب اللّه رشتی (متوفای 1312 ق.) حاضر گردید. برای مدّت کوتاهی از محضر درس این دو استاد عالم پرور بهره مند گشت. عمده ترین استادان وی در نجف اشرف عبارتند از آیات:

1. آخوند خراسانی؛

2. شیخ محمد حسن مامقانی؛

3. شیخ فتح اللّه شریعت اصفهانی (شیخ الشّریعه اصفهانی)؛

4. ملا عبداللّه مازندرانی؛

5. شیخ شعبان دیوشلی گیلانی؛

6. سید محمد کاظم یزدی (صاحب عروة الوثقی)؛

آیةاللّه جیلانی چهل سال در نجف اشرف مشغول تحصیل، تدریس و کسب فیض و کمالات بود و موفق گردید از اعلام مذکور اجازات کم نظیری در اجتهاد دریافت نماید. وی در سال 1331 ق. به ایران

ص:82

بازگشت و خطّه گیلان، زادگاه پدری را برای سکونت انتخاب نمود. وی در رشت اقامت گزید و به ارشاد و هدایت مردم و تألیف و تدریس پرداخت و امام جماعت «تازه مسجد» رشت واقع در محله «گرف آباد» گردید.

ص:83

5. ربیع الابرار؛

6. بحرالاسرار در ختوم و طلاسم؛

7. برهان ارجوان در اثبات جان؛

8. تذکرة الصّالحین در سیر و سلوک عارفین؛

9. تذکرة المؤمنین فی فضائل العالمین؛

10. حاشیة علی الحاشیة فی المنطق (ملاّعبداللّه)؛

11. حال العقود فی شرح حساب الجمل المعهود؛

12. خیّام کیست؟

13. دیوان اشعار فانی؛

14. رساله در ادعیه مخصوص؛

15. رساله در ارث؛

16. رساله در اصول فقه؛

17. رساله در بیان؛

18. حسن المحاسن در حرمت ریش تراشی؛

19. رساله در حرمت شطرنج؛

20. رساله در صلاة؛

21. رساله در طهارت؛

22. رساله در علم صرف؛

23. رساله در علم کیمیا؛

24. رساله در منطق؛

25. رساله در نحو؛

26. رساله در هندسه؛

27. رساله فی حرمة نقل الموتی؛

ص:84

28. زبدة المواعظ؛

29. علم الجواهر؛

30. کار در اسلام؛

31. کشکول در 3 جلد؛

32. لایحه ملّیه اسلامیه در ردّ بهائیت؛

33. مختصر الجمل فی حساب الجمل؛

34. نزهة الابرار فیما یضحک الاخیار؛

35. هدایة المجتاز فی المعمّیات و الألغاز.(1)

ص:85

ص:86

و مردم آن سامان را به قیام در برابر اقدامات ضد دینی و اسلامی حاکم ظالم دعوت می نمود.

ص:87

بسیاری از موضوعات آن که شاید شبهات ذهنی افراد تحصیل کرده جامعه کنونی است به تفصیل بیان گردیده است. مؤلف دیدگاه راستین اسلام و دیدگاه سایر ادیان و مکاتب را که به بررسی آنان پرداخته بطور عالمانه و محققانه حقّ مطالب را ادا نموده است. برای نمونه در اینجا فقط به چند نکته از این کتاب ارزشمند بسنده می شود:

ص:88

ص:89

دارا نیستیم. هنوز ده نفر معلّم تحصیل کرده جامع الشرایطی نداریم، هنوز دیپلمه های دارالفنون و یا دارالجنون ایران بدون امتحان در مدارس ثانویه ممالک خارجه پذیرفته نمی شوند. اینها چه قضایایی است؟ آیا می توانید منکر شده باز هم آخوند را مسئول قلمداد کنید. در حالی که در بحران هایی که وزارت معارف ایران به آن دچار می شده همیشه تدبیر و کاردانی معلّمین که دو ثلث آنها را همین آخوندهای بدبخت تشکیل داده اند از انحلال قطعی نجات داده است. اگر امروز همین آخوندها از بین بروند و مدارس قدیمیه را نیز تعطیل نمایند، تکلیف معارف نیمه جان و مدارس جدیده ایران چه خواهد بود؟ آیا فارغ التحصیل های ممالک خارجه از قبیل آلمان، فرانسه، انگلستان هم حاضر می شوند وظیفه مقدس معلّمی را بدوش کشیده جای آخوندهای بی سواد را اشغال نمایند؟ با کمال شرمساری خیر! پس غرض شما از این نگارشات چیست؟ شما دشمن سعادت ایران هستید، شما خار راه ترقی و مانع پیشرفت و ترقیات ایران می باشید...(1)

این کتاب درباره اوصاف دینی زنان، جواب قاطعانه و دندان شکنی به ایادی و عوامل استکبار یعنی رضاخان و حامیان استعماری او داده است. کنایات و تعریضات فراوانی در پایان هر موضوعی با توجه به اوضاع آن عصر علیه رضا شاه و ایادی او به طرز ماهرانه ای به چشم می خورد. با دقّت در متن و پاورقی های این کتاب اسامی مجلاّت، روزنامه ها و کتاب های متعدد با ذکر شماره صفحات و تاریخ انتشار که تقریباً متعلق به هشتاد سال پیش است و دسترسی این عالم بزرگوار به آن منابع و

ص:90

اطلاّعات و احاطه گسترده علمی وی بر موضوع تحسین خواننده را بر می انگیزد.

این اثر در سال 1306 ش. در رشت به چاپ رسیّد. چون دولت وقت، آن را جمع آوری نمود، نایاب گردید؛ ولی در سال 1334 ش. به همّت عالمان گیلانی مقیم حوزه علمیه قم؛ بویژه حجج اسلام: حاج شیخ محمد مهدی تاج لنگرودی واعظ و حاج شیخ ابراهیم رضایی راد لنگرودی مجدداً چاپ شد. چاپ های بعدی آن سال ها پس از رحلت مؤلف و در نظام مقدّس جمهوری اسلامی در سال 1372 ش. تجدید چاپ شد.

دانشمند محترم و واعظ شهیر آقای محمد مهدی تاج لنگرودی می گوید:

«من زمان حیات آیةاللّه جیلانی را دیده بودم. او برادری داشت که در لاهیجان فوت کرده بود و من او را در لاهیجان زیارت کرده بودم. تا در سال 1344 ش. که چاپ دوّم کتاب طومار عفّت در قم انجام می شد علمای گیلانی مسئولّیت چاپ و غلطگیری آن را به من محول کرده بودند و من هم با دقّت زیادی در مقام تصحیح اوراق مربوطه برآمدم. چندی نگذشت که مرحوم مؤلف را در عالم رؤیا دیدم و پس از تعارف های معمولی گفتند:

خسته نباشید از غلطگیری و تصحیح شما که نسبت به کتاب طومار عفّت انجام دادید متشکرم و آنگاه پیشانی مرا بوسیّدند.»(1)

حاج حسن جیلانی قاضی بازنشسته، فرزند ایشان می نویسد:

ص:91

«به نظر اینجانب که در دوران طلبگی خدمت والد معظم بودم، نامبرده در این کتاب عقیده قلبی خود را بر روی کاغذ آورده و چون از دل بر آمده لاجرم بر دل نشسته است. او خود نیز اوّل عامل نسبت به حکم حجاب بوده، به نحوی که قریب هفت سال عائله وی از خانه خارج نشده بود.»(1)

ص:92

باز مستم از می عذب الزّلال

تاچشیدم باده سحرالحلال

مست اگر با شور و با سوداستی

کشف هر سرّی از او پیداستی

هامنم در حین مستی هوشیار

نیست اندر سرّ من جز عشق یار

لاجرم آمد برم یار عزیز

چون مرا پنداستی اهل تمیز

یعنی آن نظم غلامی را چو من

دیدم و گفتم به پاسخ این سخن

به به از این گفته های پربها

بخ بخ از این سفته های درّها

تا گرامی نامه آورد آن بشیر

گشته روشن چشم این یعقوب پیر

چون بخواندم داد آن مضمون او

جان به یوسف پیر و و مفتون او...

یعنی اسرار شهادت را بیان

سازم و عنوان نمایم سرّ آن

سرّ این مطلب نباشد سرسری

تاکنم تشریح و در آرم سری

مختصر گویم برایت ای ادیب

چون مطوّل نیست مطلوب لبیب

ص:93

نهی «لاتلقوا بایدکم» در او

امرهایی هست نازک تر ز مو

هر عمومی را بود تخصیص ژرف

بر اصولی سرّ این معنی است کشف

تهلکه نبود بر حقّ خواه خاص

فلسفه خواهی بجوهان از خواص...(1)

ص:94

آیةاللّه احسان بخش در این باره می نویسد:

«شیخ یوسف جیلانی عالمی عامل و فاضل و محقق و نویسنده ای توانا و مجاهدی نترس بود. وی در تألیف کتاب «طومار عفت» دچار مشکلات شد و چون در آن زمان ژنرال زاهدی معروف در عصر رضاخان استاندار گیلان بود و حکومت از برچیدن حجاب طرفداری می کرد، ایشان و مرحوم شیخ محمدباقر رسولی از مخالفین رضاشاه با بی پروایی بعضی از مظالم رضاخان و استاندارش را در گیلان آنروز می گفتند. به دستور زاهدی این دو عالم وارسته و مبارز را دستگیر و ریش هردو را تراشیدند و به ماسوله تبعید کردند و در آنجا زندانی شدند و شکنجه ها و اهانت های فراوانی را در حقّ آنان روا داشتند که تراشیدن ریش و شلاق را می توان کم ترین آنها به شمار آورد و به هر حال آن دو سخت در برابر ژریم سفاک پهلوی مقاومت نمودند.»(1)

حجةالاسلام حاج شیخ محمد مهدی تاج لنگرودی واعظ درباره آیةاللّه جیلانی می نویسد:

«بی حجابی بلایی بود که رضاخان بنیانگزار و معمار آن بود و چون بی حجابی زنها یک امر اجباری و الزامی بود لذا بسیاری از زنان و دختران متعهّد در حریم منزل خود محبوس و زندانی بودند و از درون منزل به بیرون قدم نگذاشتند. زیرا مأمورین دولت مستبد آن زمان چادر از سر زنها بر می داشتند و پاره می کردند و اگر زنی از خود و حجابش دفاع می کرد او را به نظمیّه «شهربانی» می بردند و شکنجه

ص:95

می دادند و مسئله بی حیایی و بی بند وباری در حدّی بود که بعضی ها مقیّد بودند پسران خود را هم از رفتن به خارج خانه منع کنند.»

استاد بزرگوار ما حضرت آیةاللّه آقای حاج شیخ محمد لاکانی(1) در جلسات تدریس مکاسب در قم به مناسبتی می فرمود: «مرحوم والدم آیةاللّه حاج شیخ مهدی لاکانی پسرهای خود را هم از خروج منزل منع می کرد. زیرا جوّ حکومت رضاشاه طوری بود که زن و مرد، دختر و پسر همه در خطر بودند.

در چنین شرایطی بعضی از علماء همانند آیةاللّه جیلانی که فارغ التّحصیل حوزه علمیه نجف و ساکن رشت بود، بدون هرگونه خوف و ترس به مبارزه برخاستند و بهر نحو ممکن مردم را توجیه کردند و برنامه های قرآن و عترت را به مردم گوشزد نمودند و در ضمن دچار انواع گرفتاری ها و شکنجه ها شدند و هیچ گونه سستی و رخوت از خود نشان ندادند و پیوسته پیگیر مبارزه بودند. آن مرحوم گرچه اهل منبر نبود ولی به هرطریق ممکن در سخنرانی های خود جنایات رضاشاه را افشاء کرد و وظیفه مردم را نیز بیان فرمود و از طریق قلم تألیف کتاب طومار عفت که در نوع خود بی نظیر است و در ادّعای خودم گزافگوئی نکردم، زیرا اکثر اوقات عمرم در مطالعه و نوشتن می گذرد و من تاکنون کتابی این گونه جامع و دلنشین در رابطه با حجاب ندیدم. گرچه گفته اند: عدم الوجدان لا یدلُّ علی عدم الوجود.

ص:96

آن مرحوم تنها به نوشتن این کتاب اکتفاء نکرد بلکه به چاپ آن مبادرت ورزید. در حالی که چاپ کتاب در آن روزگار مشکلات زیادی به همراه داشت. بعد از چاپ نشر آن را نیز به عهده گرفت و علی رغم همه ممنوعیت ها آن ها را به شهرها فرستاد و آنچه لازمه رساندن و ابلاغ بود انجام داد. ولی دستگاه حاکم به جمع آوری کتاب نامبرده پرداختند و مؤلف کتاب را دستگیر و زندانی نموده و شنکنجه اش داد. یکی از شکنجه ها این بود: ریش آیةاللّه را که در راه تحصیل علوم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ترویج احکام و حقایق اسلامی سفید کرده بود تراشیدند و بعد از مدتی آزاد کردند. رضاخان در شهریور 1320 ش. از این کشور متواری شد و یک روز هم در جزیره موریس مرد ولی آیةاللّه جیلانی عزّت بیشتری پیدا کرد. شایان ذکر است که عائله مرحوم آیةاللّه جیلانی برای حفظ حجاب مدّت هفت سال از خانه خارج نشدند و این هم بدان جهت بود که می باید با ستم شاهی مبارزه کنند اگرچه در منزل زندانی شوند.»(1)

ص:97

«حجةالاسلام آقای حسن جیلانی یادگار آیةاللّه حاج شیخ یوسف جیلانی می فرمود: مرحوم پدرم دیوانی دارد که در آخر دیوان خود آورده که یک روزی یکی از هم لباسی های ما (یک فرد روحانی) می آید و انتقام ما را از خاندان جبّار پهلوی می گیرد و مکرر به فرزندان خود و خانواده اش می گفت به انتظار آن روز باشید.»(1)

آری پانزده سال پس از وفات آن بزرگوار، کم کم سر و صدای انقلاب به رهبریّت امام خمینی طنین انداز شد. خفته ها بیدار شدند و بیدارها به جوش و خروش در آمدند. درست سی سال پس از ارتحال آن عالم ربّانی انقلاب پیروز شد و صاحبان ایمان، قدرت دیگری یافتند و آن چنان شد که از خاندان پهلوی اثری در این کشور باقی نماند.

ص:98

ص:99

ص:100

ص:101

ص:102

شهرستان رودبار در طول تاریخ از دانشمندان و عالمان فراوانی برخوردار بوده، که خاندان آیةاللّه رودباری از برجسته ترین و اصیل ترین خاندان های علمی دو قرن اخیر در منطقه اند.

ص:103

سید یوسف، جد گرامی سید محمدتقی، همراه برادرش، سید علی (عموی پدر سید تقی) نیز از عالمان پرآوازه این دیار بوده اند؛ به گونه ای که سید یوسف در پایان شرح شرایع با قلم خود در سال 1249 ق. این چنین می نویسد:

اینجانب اغلب تحصیلات خود را در حوزه علمیه قزوین به پایان بردم و در مدرسه علمیه سردار سکونت اختیار نموده و از محضر استادان کم نظیری مانند: آقا سید علی قزوینی صاحب ریاض المسائل و آقا سید عبدالوهاب ملقب به بهشتی بهره ها بردم و پس از دریافت اجازات به موطن خویش بازگشتم.

مرقد شریف این بزرگوار، که عالمی صاحب کرامت بوده، در زادگاهش دارای بقعه و زیارتگاه اهالی آن سامان است. کتاب ها و اسناد و مدارک علمی وی نیز نزد آیةاللّه رودباری موجود است.(1)

ص:104

او در سال 1313 ق. به حوزه علمیه قزوین - که در آن عصر دارای مرکزیت خاص علمی بود - عزیمت نمود. پس از مدّتی اقامت برای تحصیل، با توصیه پدر بزرگوارش برای کسب کمالات علمی و معنوی رهسپار عتبات عالیات گردید و در شهر مقدّس نجف اشرف رحل اقامت افکند. وی در این حوزه کهنسال با نظارت یکی از پسرعموهایش، به نام آیةاللّه حاج سید حسن رودباری - از عالمان زاهد و متّقی نجف اشرف - به تحصیل علوم اسلامی پرداخت.

ص:105

ص:106

ص:107

آیةاللّه شیخ هاشم انصاری رشتی، مورد توجه علما و مردم قرار گرفت. و در مسجد قدیمی «صفی»(1) به اقامه نماز جماعت پرداخت.(2)

ص:108

واسطه شدّت زهد و تقوا، مواظبت بر آداب دینی و دقّت نظر در مسایل علمی و اعراض از مظاهر دنیوی، در میان علما و فضلا به سلمان عصر اشتهار داشت.

ص:109

بود، در کتابخانه آیةاللّه سید مجتبی رودباری مشاهده نمودم. هریک از دفاتر مخصوص یکسال و در آن به ذکر همه مشخصّات اشخاص و تاریخ دقیق قمری ثبت گردیده بود. این امر نشان دهنده کثرت مراجعات مردمی به ایشان بوده است. البته پس از روی کار آمدن رضاخان و تشکیل محاضر رسمی، وی از تصدی و قبول محاضر رسمی خودداری ورزید و حاضر نشد در دستگاه ظلمه وارد شود. به رغم تشکیل آن محاضر، بازهم مردم برای امور ملکی به وی مراجعه می کردند و از دستوراتی از طرف او صادر می شد، پیروی می نمودند.

آیةاللّه سید مجتبی رودباری در این باره می گوید:

جدّ بزرگوار ما مرحوم آیةاللّه سید محمدتقی رودباری حقیقتاً از استوانه های کم نظیر علمی و معنوی گیلان؛ بویژه شهر رشت بود. وی مدّت 12 سال از محضر برجسته ترین استادان علمی نجف اشرف بهره برد و اجازات کم نظیری از آنان دریافت نمود. پس از ورود به رشت امام جماعت مسجد صفی گردید و تدریس و تربیت طلاّب علوم دینی را سر لوحه کار خود قرار داد. آن بزرگوار یگانه مرجع مرافعات، فصل خصومات و رفع دعاوی بود و تمام عقود و اسناد به مهر و امضای او می رسیّد و ذکاوت عجیبی در امر قضاوت و حلّ و فصل منازعات داشت. بعد از تشکیل محاضر رسمی دولتی، از تصدی محضر رسمی امتناع ورزید و حاضر نشد در دستگاه ظلمه وارد شود. از ویژگی های دیگر ایشان، نظم و ترتیب در زندگی بود. با اینکه مراجعات به وی در امور شرعی و عادی بسیار بود؛ باز از اموری مانند: تدریس، مطالعه و عبادت و شرکت در مجالس و محافل مذهبی غافل نبود. عشق به کار و حلّ مشکلات مردم از ویژگی های بارز آن مرحوم بود. از خدمات اجتماعی وی می توان از تجدید بنای مسجد صفی رشت که از قدیمی ترین مساجد رشت است - و نیز مسجد و تکیه و حوزه علمیه مستوفی را که همراه برخی از اعلام رشت تجدید بنا نمود، نام برد. وی

ص:110

در زهد، و پرهیزگاری در تمام صفحات گیلان؛ به ویژه در شهرستان رشت، ضرب المثل بود و محبوبیّت تام داشت. خطی خوش داشت و همه تقریرات و آثار باقی مانده از ایشان نیز با خط نستعلیق نگاشته شده است.(1)

استاد شیخ حسن شمس گیلانی (متوفای 1424 ق.) درباره وی می نویسد:

«مولانا به فضایل صوری و معنوی معروف و از برجستگان زمان خود و سلمان عصر بود. به غایت به زهد و تقوی نزدیک بود و تا آخر عمر مشغول به ترویج احکام الهی بود و با نهایت آرامش و سکون زندگی می نمود و در بین خواص و عوام به نیکی عمل و پاکی قلب معروف و مورد وثوق اهالی گیلان بود.»(2)

آیةاللّه احسان بخش می نویسد:

... وی عالمی نامدار و پرهیزگار بود که در نزد مردم رشت بسیار محترم و در ارشاد و هدایت خلایق و حلّ مشکلات گرفتاران و اعانت بر مستمندان و دفع ظلم ظالمان و احیاء آثار دینیّه موفقیت عجیبی داشت.(3)

در اجازاتی که از سوی استادان و فرزانگان نامدار نجف اشرف برای آیةاللّه سید محمدتقی رودباری صادر شده القاب و الفاظی به چشم می خورد که از موقعیت علمی و معنوی و جایگاه رفیع وی در نزدآنان حکایت دارد. برخی از این عبارات چنین است:

آیةاللّه ملاّ محمد کاظم خراسانی:

ص:111

جناب مستطاب قدوة العلماء الاعلام و اجلّة الفقهاء الکرام شریعتمدار الثّقه الوّفی حاجی سید تقی دام عزّه...

آیةاللّه ملاّ عبداللّه مازندرانی:

... العالم العامل والفاضل الکامل ذوالمفاخر الوفیرة والمناقب الکثیرة صاحب المراتب والمقامات العالیه والهمّة الباهرة المتعالیه اجلّة العلماء الاعلام و قدوة الفقهاء الکرام المسدّد الصّفی و المویّد الورع النّقی جناب السیّد الحاج سید تقی دام فضله و...

آیةاللّه شیخ محمدحسین نائینی:

فانّ جناب السیّد العالم المؤیّد والفاضل الکامل المسدّد و عماد الاعلام و ثقة الاسلام جناب الآغا الحاج السیّد تقی الجیلانی الرودباری دام تأییده...

7. آیةاللّه حاج شیخ محمدعلی مدرّسی چهاردهی گیلانی:

جناب العالم الفاضل العدل الورع الصّفی النّقی اللوّذعی الالّمعی عمدة المحققّین و زبدة المدقّقین فخر الاخیار و زین الابرار السیّد الجلیل النّبیل الحاج السیّد التّقی الرّشتی الرودیاری...

نیز استادان گران قدری چون آیات عظام: آقاضیاءالدّین عراقی، شیخ شعبان گیلانی، سید اسداللّه حسینی اشکوری و سید حسین حسینی اشکوری در وصف وی جملات مشابهی نوشته اند.

ص:112

4. حاشیه بر رسائل؛

ص:113

تحصیل پرداخت و از دانش فراوان آن استادان نامدار بهره مند گردید. استادان دوره خارج فقه و اصول آن بزرگوار عبارتند از آیات:

1. سید ابوالحسن موسوی اصفهانی؛

2. آقا ضیاء الدّین عراقی؛

3. محمد حسین نایینی؛

4. محمد جواد بلاغی؛

5. سید حسین اشکوری.

آیةاللّه سید حسین رودباری پس از نیل به کمالات علمی و معنوی در سال 1359 ق. به ایران بازگشت و در رشت اقامت گزید. در همین سال بود که پدر بزرگوارش رحلت نمود و وی جانشین او در انجام وظایف دینی، اجتماعی و علمی گردید. او در مسجد صفی به اقامه جماعت پرداخت و نیز در مدرسه مهدویه رشت - که از مدارس آباد و پررونق گیلان به شمار می رفت - مشغول تدریس گردید و موفق شد ده ها روحانی فاضل و تحصیل کرده را از دانش و معرفت خود بهره مند سازد. آیةاللّه سید حسین رودباری مانند پدر بزرگوارش در بسیاری از کارهای خیر و عام المنفعه شرکت داشت و منزل وی پناهگاه مردم فقیر و مستمند بود. نیز وی در جریان مبارزات مردم گیلان از سال 1342 ش. همراه سایر مردم و روحانیان نقش ارزشمندی در بیداری و آگاهی مردم ایفا نمود. او به حمایت از انقلاب اسلامی و امام خمینی به تشویق مردم برای حضور در میدان های گوناگون و مقابله با عناصر ضد انقلاب از هیچ

ص:114

تلاش و کوششی دریغ نورزید. آیةاللّه رودباری از عالمان متّقی گیلان بود که در میان مردم محبوبیت خاصی داشت.(1)

آیةاللّه صادق احسان بخش درباره این بزرگوار می نویسد:

حضرت آیةاللّه سید حسین رودباری به علم و تقوا و زهد مشهور و محبوب عندالکل است؛ چون از فضول کلام و حطام اجتناب داشت. او عالمی آرام و متین و با وقار بود و کمتر کسی به یاد دارد در جلسه ای او را عصبانی دیده باشد و یا به هنگام گفتار، بلند سخن بگوید. او دستی گشاده داشت و آغوشی باز. مجالس روضه او در رشت ضرب المثل بود و هرکس سعی داشت اقلاً خود را در هفته یک روز به روضه شان برساند؛ زیرا مجلس روضه با حالی داشت. او خودش اهل حال بود و همواره با حال خوش از افراد پذیرایی می کرد.(2)

آیةاللّه سید حسین رودباری در سال 1361 ش. رحلت نمود و در جوار مسجد صفی مدفون گردید. از باقیات و صالحات آن بزرگوار می توان به خلف صالحش آیةاللّه سید مجتبی رودباری که از عالمان فعّال و موجّه استان گیلان است، اشاره کرد.

حضرت آیةاللّه سید مجتبی رودباری در سال 1307 ش. در شهرستان رشت دیده به جهان گشود. و پس از طی مراحل تحصیلی در زادگاهش، عازم قم گردید و در این حوزه مبارکه از محضر آیات: بروجردی، امام خمینی، شیخ مهدی مازندرانی و شیخ عبدالحسین فقیهی رشتی بهره مند گردید. سپس به نجف اشرف هجرت نمود و از محضر آیات عظام حوزه

ص:115

نجف آقایان: سید ابوالقاسم خویی، سید محمود شاهرودی، سید عبدالهادی شیرازی و سید محسن حکیم بهره مند گردید و موفق شد از آنان اجازه اجتهاد دریافت نماید. وی از سال 1351 ش. در رشت سکونت گزید و اکنون به وظایف دینی و اجتماعی و علمی اشتغال دارد. وی امام جماعت مسجد صفی و مدیر و مدرّس مدرسه علمیه مهدویه رشت است. و نزد مردم متدیّن گیلان از وجاهت و جایگاه خوبی برخوردار می باشد.

ص:116

ص:117

ص:118

ص:119

ص:120

و جانشینان خاندان بنی امیّه، بنی عبّاس و بد رفتاری های عوامل و دست نشانده های آنان تحمّل و ایستادگی نموده اند.

در کتاب های رجال و تراجم و دائرةالمعارف های موجود؛ با نام شخصیّت های معروفی از داراب برخورد می کنیم که در آسمان علم و معرفت درخشش ویژه ای داشته اند. از جمله این افتخار آفرینان که در کاروان دانش و فرهنگ دینی، در گذشته و حال برای نسل حاضر و آینده به مثابه الگو بوده و هستند می توان چنین نام برد:

ابوعلی حسن فرزند محمد دارابگردی، سید یعقوب (ابواسحاق) (متوفای 1198 ق.) و فرزندش سید جعفر موسوی دارابی کشفی (متوفای 1267 ق.)، ملاّ صادق دارابی (متوفای 1298 ق.)، میرزا عبّاس حکیم دارابی (متوفای 1300 ق.) معروف به واحد العین، شهید شیخ ذکریا انصاری «نصیرالاسلام» (متوفای 1331 ق.)، سید محمدعلی نسّابه، شیخ ابوالحسن مقدّسی دارابی(1) (متوفای 1421 ق.) شیخ محمد جواد آیت اللّهی، شیخ یحیی انصاری و...(2)

آیةاللّه حاج شیخ غلامحسین شرعی نیز از زمره همین عالمان است. همو که عمری را در کسب علوم دینی صرف نمود و پس از آن خدمات ارزنده ای در امور دینی، فرهنگی و اجتماعی ارائه کرد و از خود نامی نیک به یادگار گذاشت.

ص:121

ص:122

گذراندن امور زندگی، به کسب و کار روی آورد و سال ها با رنج و زحمت مخارج روزمره خود، مادر و خواهرش را تأمین کرد. از آنجا که پدر در دوران کودکی و نوجوانی غلامحسین با تربیت دینی خود زمرمه تحصیل علوم اهل بیت علیهم السلام را در او به وجود آورده بود. برای تحقّق بخشیدن به سفارش پدر به تحصیل علوم دینی روی آورد.

از آنجا که در داراب، حوزه علمیه فعّال وجود نداشت، به شهر لار هجرت نمود. این شهر در آن سال ها مدرسه علمیه منظمی داشت که توسط آیةاللّه آقا سید عبدالحسین لاری(1) (متوفای 1342 ق.) دائر شده بود. وی پس از ورود به لار در حوزه علمیه این شهر سکونت گزید و مقدّمات دروس حوزوی را نزد مدرّسان و استادان آن دیار آموخت و پس از مدّتی مجدداً بااجازه مادر در سال 1344 ق. برای ادامه تحصیل عازم نجف اشرف گردید. او در یکی از مدارس هم جوار حرم مقدّس علوی حجره گرفت و با نشاط و جدّیت تمام به تحصیل سطح عالی حوزوی مشغول شد. در مدّت پنج سال از محضر استادان بزرگ حوزه نجف - که در آن زمان مرکز تجمع و حضور استوانه های علم و دانش و اخلاق و عرفان بود - بهره های علمی و عملی فراوان برد و سپس به وطن بازگشت.

آقای شرعی در حالی که سی بهار از عمرش را پشت سرگذاشته بود، در سفری که به ایران داشت، با مشورت مادر، با دختر عمویش ازدواج کرد و پس از چندی برای تکمیل تحصیلات و سکونت دائمی به اتّفاق همسر و مادر

ص:123

در سال 1350 ق. به قم مهاجرت نمود. او برای سکونت همسر و مادر در یکی از خانه های محلّه آذر (طالقانی) و نزدیک بازار کهنه اطاقی اجاره کرد و برای مطالعه و مباحثه و تدریس، در مدرسه رضویه حجره گرفت و مشغول تحصیل گردید. وی که سطوح عالی را تمام کرده بود، نخست در دروس خارج فقه و اصول بینانگذار حوزه آیةاللّه حاج شیخ عبدالکریم (متوفای 1355 ق.) شرکت نمود. بهره ها برد. پس از رحلت آیةاللّه حائری در حلقه درس خارج فقه و اصول آیات عظام: آقا سید محمدتقی خوانساری (متوفای 1371 ق.)، آقا صدر الدّین صدر (1373 ق.) و... حاضر شد و با کسب نظرات فقهی و اصولی از آنان، اجازه اجتهاد و نقل روایت دریافت کرد. با ورود آیةاللّه حاج آقا حسین بروجردی (متوفای 1380 ق.) به قم، آقای شرعی به طور مرتب در مباحث فقهی و اصولی ایشان حاضر شد و به خاطر شایستگی های علمی در شمار شاگردان برجسته ایشان قرار گرفت. تا زمانی که آیةاللّه بروجردی در قید حیات بود و تدریس می کرد او در درس دیگری حاضر نشد. وی از آیةاللّه بروجردی نیز اجازه اجتهاد دریافت نمود و در زمره فضلا واستادان برجسته در آمد.

ص:124

زودتر به او مراجعه می کردند، درخواست آنان را می پذیرفت. غالباً طلاّب فارس و کسانی که سنّی از آنها گذشته بود و یا به عللی نمی توانستند در دروس عمومی شرکت کنند، از محضر وی بهره می بردند.

آقای شرعی از نخستین کتاب درسی حوزه، یعنی «شرح امثله» گرفته تا کتاب «کفایة الاصول» و نیز سایر متون متداول و رایج حوزه را بارها تدریس نمود و بسیاری از طلاّب جوان و مسنّ را از علم، دانش و فضایل اخلاقی خود بهره مند ساخت. او مدّتی را که در داراب بود، ضمن فعالیت های دینی در مدرسه علمیه آنجا به تدریس پرداخت و با تشکیل جلسات علمی علما و مدرّسان شهر را گردهم آورد.

حجةالاسلام حاج شیخ محمدعلی شرعی فرزند آیةاللّه شرعی می گوید:

«من مقداری از دروس مقدّمات و سطح را نزد پدر خواندم... هرکس زودتر نزد پدرم می آمد و هر درسی را درخواست می کرد، او قبول می نمود و مقیّد به کتاب و متن خاصی نبود... مادرم سواد نداشت. پدرم قرآن را به او آموخت و احکام شرعی را به او یاد داد...

از شاگردان پدرم که در خاطر دارم، آقایان محی الدّین فاضل هرندی، شیخ منیرحدیدی، سید حسن کچوئی و... قابل ذکرند.»

آیةاللّه حاج شیخ علی کریمی جهرمی نقل می کند:

«مرحوم آقای شرعی متن کتاب مکاسب را با کیفیّت مطلوب و بالایی برای عدّه ای از آقایان در مدرسه رضویه تدریس می کرد، سال ها با او ارتباط داشتم و از محضر او بهره های فراوان بردم...»

حجةالاسلام آقای حاج شیخ محمد جعفر امامی شیرازی می گوید:

ص:125

«من شرح تجرید و مکاسب را نزد آقای شرعی خواندم. او به خوبی درس می گفت و در تدریس به کم یا زیاد بودن شاگردان توجّهی نمی کرد.»

ص:126

مهمان اهل منزل است و هرچه خودمان می خوریم او هم باید بخورد. اهل خانه نیز از ورود مهمان خوشحال می شدند.

آیةاللّه شرعی، برای مادرش احترام بسیاری قائل بود و با آنکه همسر و فرزند داشت برای رفتن به مهمانی و پاسخ به دعوت ها و سفر برای تبلیغ از مادر اجازه می گرفت.

حاج شیخ عبدالکریم شرعی از قول پدر نقل می کند:

«یکسال در نیمه ماه مبارک رمضان در مدرسه بودم. مردی از روستا آمد تا مبلّغی به همراه خود ببرد. کسی را نیافت. نزد من آمد و گفت: مردم روستای ما نسبت به امور دینی کم همّت هستند و حاضر نیستند هزینه ای در این راه صرف کنند. الان که نیمی از ماه رمضان گذشته ما روحانی و مبلّغ نداریم. آیا شما حاضرید دعوت مرا بپذیرید؟ حاج شیخ در جواب مرد روستایی گفت: اگر مادرم اجازه بدهند، حاضرم. وقتی مادر قصّه را شنید، اجازه داد. آقای شرعی به اتّفاق مرد روستایی عازم روستای اطراف قم شدند... از برکت وجود و اخلاص حاج شیخ تحوّلی در اهالی به وجود آمد و آنان به قدری به امور دینی علاقمند شدند که تا آخر عمر با آقای شرعی در ارتباط بودند. هر از چندگاه حاج شیخ و ما و بستگان برای تبلیغ و دیدار اهالی روستا به آنجا می رفتیم و آنها هم وقتی به قم می آمدند به دیدن ما می آمدند. پس از فوت پدر هنوز هم این رابطه بر قرار است و اهل آنجا و از حالات خوب و روحیه های پدر به نیکی یاد می کنند.»

ص:127

ص:128

زحمت افتاده ام قرضم را می داد. امّا توکه از همه مهربان تر و ثروتمندتر و قدرتمندتری اگر مصلحت می دانی از کار ما گره بگشای... همین طور با خود زمزمه می کردم تا به مدرسه رسیّدم وارد مدرسه شدم. در آنجا شخصی به من گفت: پیشکار آقای حاج شیخ به شما کار داشت. سؤال کردم کجارفت؟ گفت: الآن از مدرسه بیرون رفت. به سراغش رفتم. بین راه او را دیدم که جلوی مغازه ای نشسته و منتظر من است. سلامش کردم جواب داد. سپس مبلغی را به من پرداخت و اظهار نمود: آقای حاج شیخ این مبلغ را داده اند. با آن پول قرض هایم را ادا کرده و از گرفتاری نجات یافتم.»

ص:129

می گویند و عادت به گدایی دارند. آقای شرعی در پاسخ گفت: اگر سائل راست بگوید ما برابر خدا چه جوابی داریم؟(1)

یکی از ارادتمندان آیةاللّه شرعی نقل می کند که حاج شیخ فرمود: «... در نجف که بودم یک روز، در مسجد، موقع نماز ظهر سائلی کمک خداست و از تنگدستی خود و خانواده اش گفت. کسی به او کمک نکرد و نماز تمام شد. دیدم سائل نا امید ایستاده است. همه نمازگزاران از مسجد خارج شدند. من فقط معادل یک ریال پول عراقی در جیب داشتم که می خواستم نهار تهیه کنم. فکر کردم اگر این فقیر راست بگوید و واقعاً تنگدست باشد و زن و بچه اش بدون غذا باشند، من چه جوابی نزد خدا دارم؟! با خود گفتم: فکر می کنم امروز را روزه ام و گرسنگی را تحمّل می کنم. پولم را به فقیر داده، از مسجد خارج و به سمت مدرسه روانه شدم. جلوی نانوایی رسیّدم، شیطان وسوسه ام کرد که اگر پولت را به فقیر نداده بودی، الآن نان تازه تهیه می کردی و نهاری داشتی. پیش خود به شیطان گفتم: ای ملعون! دست از سرما بردار! من پولم را در راه خدا دادم و پشیمان نیستم. به درب مغازه میوه فروشی رسیّدم دوباره شیطان مرا وسوسه کرد. باز او را لعنت کردم تا به مدرسه رسیّدم. با گرسنگی وارد حجره شدم و مطالعه را شروع کردم. دیدم آمادگی ندارم چون گرسنه ام. خوابم نمی برد. ساعتی نگذشت که

ص:130

کسی درِ حجره را به صدا درآورد. آقا شیخ غلامحسین! آقا شیخ غلامحسین! بلند شدم در حجره را بازکردم. دیدم شخصی یک سینی که رویش پوشیده است در دست دارد و می گوید: این هدیه است، بگیرید! سینی را گرفتم. پارچه روی آن را برداشتم. یک پیراهن بود و مقداری خرمای بی هسته و زیر بشقاب خرما 5 تومان پول! خوشحال شدم و با دل و زبانم شیطان را لعنت فرستادم! خطاب به او کرده گفتم: ای ملعون! چقدر مرا وسوسه کردی که پیشمانم کنی؛ امّا بحمداللّه موفق نشدی! من با یک ریال نمی توانستم این خوراک و پیراهنی را که به آن نیاز داشتم تهیه کنم و خداوند برابر یک قران در دنیا 50 قران داد، پس در آخرت چه خواهد کرد؟»(1)

آیةاللّه شرعی علاوه بر کمک به نیازمندان، دربرآوردن درخواست ها و رفع مشکلات طلاّب و مراجعه کنندگان اهتمام ویژه داشت. زمانی که در مدرسه رضویه حجره داشت و بعد از آن وقتی از سوی آیةاللّه بروجردی برخی از امور مدرسه را عهده دار گردید، مساعدت ها و کمک های مادّی فراوانی به طلاّب مدرسه و منطقه فارس و غیر آنان می نمود. و طلاّبی را که تازه وارد حوزه شده بودند و شهریه و در آمدی نداشتند، به دفاتر مراجع معرفی می کرد و آنان با وساطت او شهریه می گرفتند. چنانچه احساس می کرد طلبه ای نیازمند است، به وضع او می رسیّد و به روی خود نمی آورد و گاه او را میهمان خود می کرد.

ص:131

منزل آقای شرعی محل آرامش و دلجویی و همچون خانه پدر برای طلاّب فارس و خانواده آنان بود. وقتی برای دیدار به خانه طلاّب تازه داماد می رفت، وسیل مورد نیازشان را تهیّه و به عنوان چشم روشنی به آنان هدیه می داد.

چنانچه طلاب مدرسه مریض می شدند با داروهای گیاهی که هم از خواصّ آنها اطلاع داشت و هم تجربه کرده بود، مداوا می کرد. گاهی غذای مناسب حال مریض را در خانه طبخ و برای بیمار به مدرسه می برد. اگر طلبه ای به دلیل بیماری زمین گیر می شد، قسمتی از اوقات خود را در مدرسه یا خانه اش صرف پرستاری، مراقبت، درمان و خدماتی که از دوستش بر می آمد، می نمود تا بیمار سلامت کامل را به دست می آورد.(1)

در اختلافات جزئی و یا کلّی بین طلاب و خانواده هایشان و یا با دیگران و سایر مشکلات و اختلافاتی که بین اهالی محلّ در هر امری پیش می آمد، بانفوذ کلامی که داشت با وساطت، گفت وگو، نصیحت و موعظه به حلّ آن می پرداخت و قضیه را با رضایت دو طرف پایان می بخشید.

از دیگر عنایات آقای شرعی به طلاب مدرسه این بود که برای تمرین منبر، جلسه تشکیل می داد و خود در جلسه شرکت می کرد و تذکرات لازم و مفید را برای تبلیغ بهتر گوشزد می نمود.

ص:132

ص:133

هرچند که این جمله جزء اذان نیست ولی روح اذان است.(1)

وی با بیان مصائب و ذکر شهادت امامان معصوم علیهم السلام بویژه واقعه کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش بسیار متأثّر می شد و اشکش جاری می گشت. او از نام امام حسین علیه السلام تعبیر به «آقاجان» می کرد و به اسمش که غلامحسین بود افتخار می نمود. وی هنگامی که جلد دهم بحارالانوار (چاپ قدیم) را که مطالعه می کرد، اشک می ریخت و قطرات اشکش در صفحات کتاب نقش می بست. گاهی در عالم خواب گریه می کرد و وقتی از او سؤال می شد، می گفت: در عالم رؤیا روضه می خواندم.(2)

همه ساله وی در ایّام فاطمیه (روز سوّم جمادی الثّانی) در منزلش جلسه سوگواری برقرار می کرد و بعضی اوقات خودش هم روضه می خواند.(3) آقای شرعی در ایّام دیگر و شب های شهادت و وفیات ائمه علیهم السلام در منزل منبر می رفت. و به مناسبت ها، برای اهل خانه روضه می خواند و در برخی اوقات مادرش به ذکر مصیبت می پرداخت.

او به سادات در هر سن و سالی که بودند، احترام می گذاشت و در ورود و خروج به مجالس و محافل و نشست و برخاست ها سادات را بر خود مقدّم می داشت. در مجالس درس و بحث سادات را در بالای مجلس می نشاند و خودش در کنار در یا پایین تر می نشست.

ص:134

وی نیم خورده آب و غذای سادات را برای تیمن و تبرّک می خورد.

ص:135

ارسال پول را در این فاصله کم سؤال کردم. پس از آن معلوم شد که آن پول حواله ای از سوی صاحب حرم بوده است.»

حجةالاسلام آقای محمدعلی شرعی می گوید:

«... پدرم علاقه شدیدی به مسجد جمکران و توسّل در آن مکان را داشت. گاه چهل شب چهارشنبه با برخی از دوستان و رفقایش برای نماز و دعا و توسّلات به آنجا می رفت و آرزوی افاضات و تشرف محضر حضرت ولی عصر علیه السلام را می کرد که به احتمال قوی برایش حاصل شد. شبی از شب های سرد زمستان برف می بارید و تقریباً به چهل شب رسیّده بود آقای شرعی به تنهایی از راه میان بُر که از خیابان فعلی چهارمردان می گذشت راهی مسجد گردید. به هنگام عبور از قبرستان و زیارتگاه علی بن جعفر علیه السلام (گلزاز شهدای فعلی) دچار وهم و دلهره شد. با قرائت حمد و سوره خود را دلداری می داد. ناگهان در کنار باغ کرباسی متوجه شخصی شد که مشغول آبیاری است. آقای شرعی نزد او رفت و پس از سلام با او هم صحبت شد و تا نزدیکی مسجد او را همراهی کرد. مطالبی بین آن دو ردّ و بدل شد و آن شخص نزدیک مسجد خدا حافظی کرد و رفت. آیةاللّه شرعی یک مرتبه به خود آمده که در این موقع شب و سال، آن شخص چه کسی بود که با آمدن و همراهی کردنش قوّت قلب پیدا کردم. با این رویداد احساس نمود که مورد توجّه و عنایت حضرت حجّت(عجّ) قرار گرفته است.»

ص:136

خطیب مشهور قم حجةالاسلام آقای حاج سید محمد آل طه که از دوستان و پدرش از میزبانان و رفقای خاص آیةاللّه شرعی بود از آقای سید محمد ورامینی نقل کرد که:

«شبی وارد مسجد جمکران شدم. کسی در مسجد نبود؛ ولی صدایی حزن انگیزی و با حال تضرّع و زمزمه به گوشم می خورد و مدّتی طولانی ادامه داشت. وقتی صبح شد، دیدم که آیةاللّه شرعی است.»

ص:137

دارد. ابهت و اخلاص و نرمخویی ایشان سبب شد که مخاطبان عذرخواهی کرده و رادیو را خاموش کردند.»(1)

مغازه نانوایی محلّی، ملک چند یتیم بود و نانوا حقوق آنان را نمی داد. حاج شیخ در ابتدا نانوا را نصیحت کرد و از او خواست تا حقوق یتیمان را بپردازد. از آنجا که نانوا با مسؤلان دولتی ارتباط دشت، به نصحیت های آقای شرعی توجّهی نکرد. آقای شرعی وارد مرحله دیگر شد. در مسجد اعلام کرد: نان خریدن از نانوایی غاصب حرام است. پس از این اعلام یکی دو روز نان های نانوا بدون مشتری ماند و اهالی از کار نانوا با خبر شده از او اظهار تنفّر هم کردند. پس از آن نانوا به دست و پای آقای شرعی افتاد و از کار خود اظهار پیشمانی کرد و حقوق یتیمان را پرداخت سپس به کار خود ادامه داد...».

یکی از مریدان آقای شرعی که از نظر مالی وضع مطلوبی داشت و مستطیع بود از رفتن به حج کوتاهی می کرد و در جواب سفارش های ایشان می گفت: شیطان نمی گذارد دل از اموال و ثروتم بردارم و مرا از فقر می ترساند. آقای شرعی گفت: اگر به سفر حج نروی به منزل ما هم نباید بیایی! آن شخص پس از مدّتی برای دیدار آقای شرعی به شهر می آید و راهی منزل ایشان می شود. آقای شرعی او را نمی پذیرد. این طرد و نپذیرفتن آقای شرعی باعث می شود که وی مقداری از اموال و دارایی اش را بفروشد و به حج برود. پس ازبازگشت از سفر حج به منزل آقای شرعی می رود. هنگامی که در خانه را می کوبد سؤال می کنند که

ص:138

کیستی؟ می گوید: فلانی و از سفر حج بازگشته ام. آقای شرعی خودشان برای استقبال به در خانه می آیند حاجی را در آغوش گرفته می بوسد و به خانه می برد. از برکت این سفر وضع کسب و کار او بهتر از گذشته و در آمدش بیشتر می شود. همه این برکات را از اثر ارشاد و ترغیب به انجام فرائض از سوی آقای شرعی می داند. از این نمونه اشخاص که آیةاللّه شرعی در آنها نقش تأثیرگذاری ایفا نموده بسیار است.

ص:139

هر پنجشنبه صله ارحام به جای می آورد و برای رسیّدگی به مراجعان از همشهری ها و غیره وقت خاصی را در طول هفته معین کرده بود.

او نسبت به تربیت فرزندان، تشویق آنان به کسب کمالات، آشنا نمودن به وظایف و تکالیف واجب شرعی، آموختن آداب و رسوم پسندیده و رسیّدگی به وضع تحصیل و درس آنان سعی بسیار می نمود.

حجةالاسلام والمسلمین آقای حاج شیخ محمدعلی شرعی می گوید:

«پدر به من و دیگر بچه ها سفارش می کرد که اشعار «نصاب الصّبیان» ابوالفراهی، «الفیه ابن مالک» و... را حفظ کنیم تا جایزه بگیریم. وقتی نوجوان بودیم جمعه ها ما را به همراه خود به زیارت قبور امامزادگان، علما و مادرش می برد پس از قرأت حمد و سوره صاحبان قبر را معرفی می کرد و خدمات و آثار آنان را ذکر می نمود. وقتی بر سر قبر مادرش حاضر می شدیم می گفت: من دعا می کنم شما آمین بگویید؛ زیرا یکی از جاهای استجابت دعا این جا است: نیز پدرم از باب تربیت و آشنا نمودن ما به مسائل، برخی از اوقات هنگام خرید لباس یا چیزهای دیگر ما را به همراه خود می برد و در تعیین رنگ و جنس و نوع لباس از ما نظر می خواست. او انواع خوراکی های خوب و متوسط، میوه های رسیّده و نارس را با ذکر علائم آنان به ما یاد می داد.

در مصرف سهم امام بسیار محتاط و با دقّت بود و خود از آن کم مصرف می کرد. در دریافت و نگهداری سهم سادات به شدّت محتاط بود و همچون وکیلی امین از حقوق آنها و فقرا حمایت و حفاظت می کرد. گاهی اشخاص برای دادن وجوهات شرعی نزد او می آمدند و

ص:140

پس از محاسبه از او می خواستند تا مقداری از بدهی ها را ببخشد. او قبول نمی کرد و می گفت: من وکیل صاحبان حقّم و نمی توانم حقوق دیگران را ببخشم...

وی در مجالس روضه یا سخنرانی ها شرکت می کرد: به سخنان گوینده به دقّت گوش فرا می داد و چنانچه اشتباه یا سهوی در گفتار یا نقل می شنید به گوینده آن گوشزد می نمود.»

ص:141

اقامت متقاعد کند. پس از آن آقای شرعی به امر آیةالله بروجردی یک سال و اندی در داراب ماند و از لحاظ فرهنگی و اجتماعی خدماتی شایسته نمود. مسجد سروی داراب را که مرکزیّت داشت، برای اقامه نماز جماعت خود در وقت مغرب و عشا انتخاب کرد و ظهرها و صبح ها در دیگر مساجد شهر نماز را اقامه می نمود. وی در مساجد به تبلیغ و ارشاد مردم می پرداخت و آنان را به حضور در مساجد و احیای آن تشویق می نمود.

وی در مدرسه علمیه آن شهر دروس سطح و اخلاق را تدریس می کرد و با راه اندازی مجالس و محافل علمی، دیگر عالمان و روحانیان شهر را گرد هم جمع می نمود و به تقویت بنیه علمی آنان می پرداخت.

وجوهات و نذوراتی را که به دستش می رسیّد، به جا مصرف می کرد مراجعات فراوانی داشت کسبه و بازاریان، مسؤلان و طبقات مختلف به ایشان احترام فوق العاده می گذاشتند و وی محور فعالیّت های دینی به شمار می رفت. از امتیازات حضور پربرکت و مردمی او در داراب این بود که مردم آن سامان نسبت به مسائل اجتماعی و دینی بی تفاوت نبودند.

از جمله فعالیّت های انقلابی وی در داراب، پیشگامی در مبارزه با تبلیغات توده ای ها و دیگر گروه ها و فرقه های منحرف در منطقه شیراز بود. آیةاللّه شرعی با سخنرانی های روشنگرانه آگاهی های لازم را به مردم می داد. و به نقد و تحلیل افکار و اندیشه های مخالفان می پرداخت. با دلیل، تبلیغاتشان را خنثی می کرد و در این راه هیچ هراس به دل راه نمی داد.

ص:142

توده ای های منطقه شیراز وجود آقای شرعی را به منزله سدّی محکم و مانعی بزرگ در پیشرفت تبلیغات سوء خود می دانستند و تا ایشان در منطقه بود، آنان کاری از پیش نبردند.

آقای امامی نقل می کند:

توده ای ها مکرّر آقای شرعی را تهدید می کردند. او نیز در جواب می گفت: اگر جرأت داند با من مواجه شوند. با همین عصایم به آنها حمله می کنم و می زنم و من مطمئنّم عصایم کار خود را می کند. در جلسه ای عمومی یکی از مسئولان فرهنگی سخنرانی کرد و در بین سخنانش مطلبی را به اشتباه گفت: پس از وی یکی از خطبای معروف شیراز منبر رفت. آقای شرعی برای آنکه سخنان اشتباه گوینده قبلی اثر منفی بر شنوندگان نگذارد تا جلسه بهم نخورده بود از جای خود برخاست و با اجازه خطیب، مطلب اشتباهی سخنران را پاسخ و توضیحات لازم را داد. سپس در جای خود نشست و این حرکت نشان دهنده روحیه شجاعت و غیرت و تعصب دینی ایشان بود.

از نمونه های فعالیت سیاسی و انقلابی آیةاللّه شرعی می توان حمایت و دفاع او از آیةاللّه کاشانی و روحانیت را در جریان ملّی شدن صنعت نفت یاد کرد. نیز از آغاز نهضت امام خمینی، وی از یاران امام بود. و در جلساتی که برای رفع گرفتاری های امام و یاران ایشان تشکیل می شد، حضور می یافت و با بیان و قلم حمایت می کرد.

هنگامی که فرزندش حجةالاسلام محمدعلی شرعی در آغاز نهضت در حوالی مشهد اردهال کاشان به خاطر سخنرانی و حمایت از امام دستگیر و بازداشت شد، اجازه نداد کسی برای آزادی او وساطت یا

ص:143

توصیه کند. او می گفت: خون فرزند من از دیگران رنگین تر نیست و نباید به ظلمه متوسل شد.

ص:144

شنو پندم ای نور چشم پدر

که بهتر برایت ز هر سیم و زر

تو گردیدی از سال نزدک هفت

مرا بین که سی سال از عمر رفت

به از علم و دانش ندیدم هنر

بدی از جهالت ندیدم بدتر

مبادا که جاهل بمانی به دهر

نگیری ز بحر هنر خطّ و بهر

به کسب فضایل تو اقبال کن

بیارای جان را و اکمال کن

به علم و عمل کوش تا زنده ای

که نبود به مثل تو دارنده ای

گرامی تری نیست نزد خدا

از آن کس که اتقی است بعد هدا

گرت علم بود و نبودت عمل

خجالت، ندامت بود ماحصل

نباشد تو را عذر روز حساب

که با او رهی از عتاب و عقاب

ندارم امید نجاتی عیان

به جز عفو و فضل خدای جهان

بگو «راجیا» چشم امید من

بود هر کجا حبّ این پنج تن

ص:145

محمد، علی، فاطمه، پس حسن

حسین آن شهید جدا سر زتن

سپس حبّ نُة نور از آن شهید

به این چارده نور دارم امید

که از مرحمت دستگیرم شوند

در اینجا و آنجا شفیعم شوند

اشعاری که او در مدح امیرمؤمنان علی علیه السلام سروده؛ چنین آغاز می شود:

کی توان مدح کسی گفتن که مدّاحش خداست

یا کسی کو در همه افلاک چون قطب رحاست

و با این بیت به پایان می رسد:

کی بود حاجت که گوید «راجی» افسرده حال

حاجت خود نزد حق مکشوف هر سرّ و خفاست

و در باره امام عصر علیه السلام سروده ای به زبان عربی دارد که مطلع و ختام آن دو بیت زیر است:

یا امام العصر یا بدر الدّجی

یا ولی الامر یا غوث الوری

لیت «راجی» کان ممّن اقدموا

بنفوس فی فداه اهتدی

ص:146

آسیب به حدّی بود که تلاش پزشکان بی اثر ماند. و سرانجام وی در 24 صفر سال 1391 ق، برابر با 31/1/1349 ش. در بیمارستان نکویی قم به دیار باقی شتافت. با انتشار خبر وفات وی، شهر قم به صورت نیمه تعطیل در آمد.

پیکر پاکش توسط اقشار مختلف مردم قم، طلاّب، فضلا و علمایی که با چهره نورانی این عالم ربّانی انس گرفته بودند، با شکوه، تشییع و پس از اقامه نماز توسط حضرت آیةاللّه سید محمدرضا گلپایگانی و طواف در حرم مطهرحضرت معصومه علیها السلام در ضلع جنوبی قبرستان شیخان به خاک سپرده شد مجالس و محافل که از سوی علما و بزرگان حوزه به مناسبت یاد بود او تشکیل گردید، سخنرانان از فضایل و کمالات و خدمات فرهنگی و دینی ارزنده آن عالم وارسته یاد کردند. و اهالی محل سکونت آیةاللّه شرعی و برخی از خانواده ها تا چهلمین روز درگذشت وی عزادار بودند.

ص:147

همسران حجج اسلام: آقا سید نجف رضوی، آقای حاج شیخ حسین منتظری و حاج شیخ نقی وحیدی و آیةاللّه شب زنده دار می باشند. اغلب نوادگان وی از طلاّب علوم دینی هستند.

ص:148

ص:149

ص:150

ص:151

ص:152

دخترش خواستگاری می کند؛ ولی دختر رضایت نمی دهد. بعدها این خانم با وساطت عموی بزرگوارش حاج آقا حسین طباطبایی قمی از مراجع تقلید وقت به همسری وی در می آید که ثمره این وصلت میمون و مبارک دو پسر و سه دختر است که فرزند ارشد این خانواده مرحوم میرزا علی محدّث زاده است و هم اینک شمّه ای از حالات و زندگانی آن روحانی جلیل القدر تقدیم خوانندگان عزیز می شود:

ص:153

خود می دانست. موقع تقسیم میوه اوّل به ما لطف می کرد و بعد به بچه های خودش می داد.»(1)

میرزاعلی محدّث زاده دوره مقدّمات و مقداری از سطح را در حوزه علمیه مشهد مقدّس نزد اساتید نامدار و مشهور آنجا فراگرفت که عبارتند از:

1. آیةاللّه میرزا علی اکبر نوقانی؛

2. آیةاللّه شیخ عبدالجواد ادیب نیشابوری ادیب نامدار خراسان؛

3. آیةاللّه میرزا هاشم قزوینی؛

4. آیةاللّه میرزا مهدی اصفهانی.

وی بعد از واقعه خونین مسجد گوهرشاد و تبعید حاج آقا حسین قمی، به ناچار در سال 1354 ق. به نجف اشرف مهاجرت کرد و تا پایان عمر گرانقدر پدر بزرگوارش در نجف اشرف مشغول تحصیل و تکمیل معلومات گردید اسامی اساتید فرزانه و مشهور وی در حوزه نجف اشرف عبارتند از آیات عظام آقایان:

1. میرزا باقر زنجانی؛

2. شیخ عبدالحسین رشتی؛

3. میرزا ابوالحسن مشکینی؛

4. شیخ علی محمد بروجردی؛

ص:154

5. سید ابوالحسن اصفهانی؛

6. آقا ضیاءالدین عراقی.

محدثّ زاده بعد از رحلت والد ارجمندش عتبات عالیات را ترک کرده و به ایران مراجعت نمود و در شهر مذهبی قم اقامت گزید. او چند سالی را در حوزه مبارکه قم ماند و دروس خارج فقه و اصول را از محضر اساتید فرزانه آن حوزه بهره های فراوان کسب کرد. اساتید ایشان در حوزه قم عبارتند از آیات عظام آقایان:

1. سید رضا بهاءالدینی (خارج کفایه)؛

2. سید حسین طباطبایی بروجردی (فقه)؛

3. سید صدر الدین صدر؛

4. سید محمدرضا گلپایگانی؛

5. امام خمینی.

وی بعد از مدّتی اقامت در قم و کسب معارف و نیل به مقامات والای علمی و معنوی، به تهران رفت و تا پایان عمر گرانقدرش در آن شهر ساکن گردید. او علاوه بر کارهای علمی و فرهنگی از محضر علمی و درسی اساتید بزرگوار تهران بهره مند گردید. استادان وی در تهران عبارتند از آیات عظام آقایان:

1. سید ابوالحسن رفیعی قزوینی؛

2. میرزا ابوالحسن شعرانی؛

3. شیخ محمدرضا تنکابنی؛

4. سید احمد خوانساری(1).

ص:155

محدّث زاده به طور کلی از چهار حوزه بزرگ در طول عمر پربرکتش بهره مند گردیده است که عبارتند از حوزه های علمیه: مشهد مقدس، نجف اشرف، قم، تهران، که به نام اساتید وی نیز اشاره شد.

ص:156

همکاری با والد ارجمندش در امور علمی نماید. او در بازنویسی و مقابله کتاب نفیس سفینةالبحار از خود نبوغ و خلاقیّت نشان داد به گونه ای زحمات خالصانه وی باعث شد تا دوّمین اجازه روایی از سوی پدرش صادر گردد. افراد و شخصیت های خاص و معدودی موفق به اخذ اجازه روایی از محدّث قمی شده اند. صدور اجازه روایی محدّث قمی برای جوان 20 ساله اش حاکی از رضایت وی از جنبه علمی، نشانگر شناخت عمیق به استعداد ذاتی و نیز تجلیل و قدردانی از زحمات وی به شمار می آید. چنانچه این شیوه عملی محدّث قمی همانند سایر بزرگان دینی از طلاب پژوهشگر موجب تکامل و ترقّی سریع در پیمودن قله های رفیع علم و کمال آنان بوده است.

ص:157

است که نتوانسته ام حدیث بخوانم و بنویسم و آنگاه به شدّت گریست. مرحوم روحانی به من فرمود: کتابی بیاورید. من جلد 17 بحارالانوار علاّمه مجلسی را آوردم. و او هم چند حدیث از آن کتاب برایش خواند و ایشان انبساطی پیدا کردند.(1)

2. سبکبار شدن: ایشان نیز فرمود: روزهای آخر زندگی پدرم کنار بسترش بودم تا هر دستوری بدهد اجرا کنم. اتفاقاً با انگشت اشاره به طاقچه کرد و گفت: آن کتاب را بردار و به اطاق دیگر ببر و بیا. من کتاب را برداشتم و به اطاق دیگر می بردم، باز کردم دیدم کتاب تتمةالمنتهی است. پس از مراجعت گفتم: پدر چرا کتاب را از این اتاق به اتاق دیگر انتقال دادی؟

فرمود: برای آنکه من درباره کتاب تتمةالمنتهی خیلی زحمت کشیدم تا نوشتن آن تمام شود. بعد آن را صحّافی کردم و اکنون آماده چاپ است و خیلی دوستش دارم. می ترسم هنگام مردن، دوستی و علاقه به این کتاب باعث شود که من دیرتر در مقابل خدا تسلیم گردم. لذا گفتم: کتاب را بردار که من کاملاً سبکبار و آماده باشم.(2)

ص:158

قسمت عمده نکات مربوط به زندگی خصوصی محدّث قمی از فرزند ارشد آن روحانی جلیل القدر، حجةالاسلام والمسلمین حاج میرزا علی محدّث زاده اخذ شده است که در این خصوص منبع مطلع و موثق بود. با کمال تأسّف اندکی پس از تهیه و تنظیم مطالب آن کتاب، آن مرد خدا نا به هنگام ندای حق را لبیک گفت و به رحمت ایزدی پیوست. گوئی منتظر بود آنچه از پدر بزرگوارش می دانست برای ثبت در تاریخ به ما بگوید و رهسپار عالم بقا شود و واقعاً باید این موضوع را از تصادفات عجیب، بلکه از کرامات حاج شیخ عباس قمی دانست. زیرا سال ها از رحلت آن مرحوم می گذشت و کسی به این تفصیل شرحی از زندگانی او را ننوشته بود. من نیز نمی دانستم چرا با همه گرفتاری و نداشتن فرصت کافی، کارهای دیگر را رها کرده ام و به جمع آوری شرح حال حاج شیخ عباس قمی، آن هم با تماس پی در پی با فرزند ارشدش مرحوم محدث زاده پرداخته ام؟! اگر آن نوشته تدوین نمی گردید و حاج میرزا علی محدث زاده وفات می یافت. شرح حال جامع و کامل محدّث قمی بدین گونه که ملاحظه می فرمایید برای همیشه مکتوم می ماند!(1)

ص:159

ص:160

ص:161

آنچه عرض کردم از قطعیّات است و تا چیزی قطعی نباشد، عرض نمی کنم.»(1)

ص:162

منابر محدّث زاده مورد عنایت و توجه حضرات ائمه علیهم السلام نیز قرار داشت. به گونه ای که درباره توسّل وی به امام حسین علیه السلام و عنایت آن بزرگوار چنین فرموده است:

«مدّتی به گرفتگی حنجره مبتلا شدم. بعد از معالجه زیاد، بالاخره از حنجره ام عکس برداری کردند و گفتند: باید برای همیشه از منبر دست بکشی، مدّتی گذشت نزدیک محرّم شد. دلم شکست گریه کردم و گفتم: یا اباعبداللّه! من یک عمری نوکری شما را داشتم. راضی نشوید از نوکری در خانه شما محروم شوم. صدای مرا به من برگردانید. همان شب در عالم رؤیا دیدم در محضر مولایم امام حسین علیه السلام هستم و یک سید روضه خوان هم خدمت امام بود. آقا به من فرمود: شیخ علی! به این سید بگو روضه دخترم رقیه را بخواند. روضه حضرت را خواند گریه کردم. وقتی از خواب بیدار شدم دیدم به راحتی حرف می زنم. همان روز به دکتر مراجعه کردم. معاینه کرد و با کمال تعجب گفت: هیچ مشکلی در حنجره ات وجود ندارد.(1)

ص:163

می خاست و بردل می نشست. به طوری که عموم شنوندگان را تحت تأثیر قرار می داد. مانند پدر از معاشرت با خلق پرهیز داشت و به کار خود مشغول بود. از تظاهر و شهرت طلبی بر کنار بود. وقتی وارد مجلسی می شد، به گوشه ای می رفت و در جائی خالی می نشست. نه مزاحم کسی بود و نه انتظار داشت برایش از جابر خیزند و ادای احترام کنند.

ص:164

ص:165

به راستی این کتاب با این که به اختصار نگارش یافته همچون سرمه چشم روشنی بخش دیدگان می باشد. این کتاب در حقیقت، فهرستی جامع از زندگانی پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است که حاوی کاوش های عمیق و مطالب زیبا و جالب و سودمند است.

طهران. علی محدث زاده قمی

ص:166

آن بزرگوار سخنی را از یکی از اساتید و محققان دانشگاه به عنوان ختام مسک می آوریم:

«این فرزند برومند بالحقیقه ثمری است از آن شجره و بحمداللّه از جهات عمل و فضل و تقوی بر همان خط پدر ثابت و مستمر است. امید است که به خواست خدا چنان کند که امروز همّت گماشته و آثار چاپ نشده پدر بزرگوار خود را تصحیح می کند و به چاپ می رساند و به خصوص در چاپ این کتاب «فوائد الرّضویه» زحمت فراوان و رنج برده، روزی هم برسد که آثار شخصی این جوان دانشمند مورد استفاده اهل علم واقع گردد.

ص:167

و در سال 1375 ش. در سیزدهمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی برنده جایزه و به عنوان کتاب برگزیده سال معرفی شد.

استاد علی دوانی درباره این کتاب می نویسد:

«در سال 1352 روزی که برای مصاحبه با آقای محدّث زاده پیرامون شخصیت عالی قدر پدر بزرگوارش به خانه او رفته بودم. اوراق زیادی را که شامل چند جلد کتاب می شد آورد و نشان داد و گفت: مدّت هاست که مشغول بوده ام و هم اکنون مشغول و قصد دارم درباره حضرت امام صادق علیه السلام کاری در خور شأن حضرت ولو اندک و ناچیز انجام دهم سپس افزود: در زبان فارسی ندیده ام که شرح احوال آن حضرت و اصحاب و معاصرین و خویشان ایشان را به تفصیل در چند جلد نوشته باشند. اگر خدا بخواهد و توفیق دهد من این کار پر زحمت را انجام داده ام و شاید آن را در چهار جلد در آورم و به طبع برسانم. من نگاهی به بعضی از اوراق کردم و دیدم که زحمت زیادی متحمّل شده و اگر آنچه او نوشته به صورت کتاب در آید کتابی گران قدر و ارزنده خواهد بود.»(1)

2. کلام الملوک (سخنان ائمّه اطهار علیهم السلام)؛

3. تتمة المنتهی (با مقدمه، تصحیح و تحشیه معظم له)؛

4. فوائد الرّضویه(2) (با مقدمه، تصحیح و تحشیه و تجدید نظر در چاپ های متعدد)؛

ص:168

ص:169

طریقت اهل رجال از والد خویش مرقوم دارد که اهل البیت ادری بما فیه. از غایت لطفی که با حقیر داشتند، این تمنا را پذیرفتند.(1)

استاد دوانی می گوید: نویسنده این سطور از دیرزمان با مرحوم محدث زاده دوستی و آشنایی داشتم. فراموش نمی کنم اولین سالی که منبر می رفتم در کرمانشاه با آن مرحوم آشنا شدم و در همان برخورد اول ارادتی خاص به وی پیدا کردم. در آن ایام او مشغول چاپ کتاب «تحفةالاحباب» پدرش بود. قسمتی را ایشان از رونویس خود می خواند و من با نوشته نسخه اصلی به خط محدث قمی نگاه می کردم و مقابله می نمودیم. از آن تاریخ به بعد اخلاص من به او و محبت او نسبت به من فزونی یافت. بارها اظهار می داشت: وقتی مجله مکتب اسلام می رسد. من قبل از هرچیز مقاله شما را در شرح حال علمای شیعه و مفاخر اسلام می خوانم. ولی با کمال تأسف دیگر من نمی دانستم که روزی باید از خود وی هم به عنوان خادمان در گذشته شیعه نام ببرم و از ایام حیات وی یاد کنم.»(2)

ص:170

وعاظ تهران که وی به همراه بیست نفر آن را امضاء نموده اند آمده است: «جامعه وعاظ تهران تصمیم دارند که در این مبارزه دوشادوش تمام طبقات علیه تجاوزات هر حکومتی که مخالف قوانین اسلامی و قانون اساسی باشد قیام و اقدام کنند. در خاتمه اعلامیه باید متذکر شویم که عموم ملت ایران و مقامات عالیه مملکتی اطلاع کامل دارند و در مواقع حساس که خطرات مصالح دینی و ملّی و استقلال کشور ما را تهدید می نمود. جامعه وعاظ در پرتو تعلیمات اسلام با کمال شهامت و شجاعت نهایت فداکاری را نموده اند.»(1)

ص:171

ولی قبل از برگزاری این مجلس، مجلس با عظمتی در مسجد ارگ تهران با حضور گسترده مردم برگزار گردید و حضرات حجج اسلام میرزاعلی محدّث زاده و آقای فلسفی به تفصیل سخن گفتند و مردم را برای شرکت در این مراسم دعوت نمودند. عظمت مجلس و سخنان انقلابی این دو سخنران انقلابی توسط خبرنگاران خارجی که در محل حضور داشتند به جهان مخابره گردید.(1)

ص:172

زندانی شدند که البته با دخالت علمای بزرگ مخصوصاً آیةاللّه حاج سید احمد خوانساری برخی از آنها بعد از چند روزی آزاد شدند.(1)

ص:173

از آن به قم انتقال یافت با ورود جنازه به قم بازار شهر قم تعطیل شد و تشییع بسیار مفصّل و باشکوهی به عمل آمد پس از آن جنازه در قبرستان شیخان در مقبره جدّه اش، مادر مرحوم محدّث قمی به خاک سپرده شد. مرگ پسر بزرگ مرحوم محدّث قمی که خود عالمی وارسته و با فضیلت و مورد احترام عموم بود انعکاس وسیعی داشت. وعاظ در منبر گفته بودند که بعد از تشییع جنازه آیةاللّه بروجردی، چنان تشییعی سابقه نداشته است. مجلس ختم او که از طرف وعاظ تهران در مسجد ارگ با حضور بسیاری از علمای اعلام و وعاظ برگزار گردید. از مهمّ ترین مجالس مشابه خود بود. در آن مجلس مرحوم حاج آقا کمال مرتضوی از علمای اعلام تهران که علاقه زیادی به آقای محدّث زاده داشت منبر رفت و پیرامون حدیث و محدّث قمی و مرحوم محدّث زاده به تفصیل سخن گفت. خود این معنی که عالمی معتبر و سالخورده در ختم فرزند ارشد حاج شیخ عباس قمی منبر برود بسیار مهمّ و قابل ملاحظه بود رحمةاللّه علیه و علی ابیه رحمةً و اسعة و جزاهمااللّه عن الاسلام خیراً.

ص:174

ص:175

ص:176

ص:177

ص:178

فرزند امام سجّاد علیه السلام معرفی می کند؛ اما برخی از مورّخان معاصر به نقل از کتاب بدایع الانساب نسبش را این گونه نوشته اند: ناصر فرزند عبدالمطلب فرزند مرتضی فرزند حسین فرزند حسن فرزند محمد فرزند عبیداللّه فرزند محمد فرزند حسن فرزند حسین اصغر فرزند امام زین العابدین علیه السلام.(1)

طبق روایت محلّی، در مقبره معصوم زاده روستای اورازان، امامزاده سید علاءالدّین و سید شرف الدّین آرمیده اند که نسبت آنان به امامزاده ناصرالدّین می رسد و سادات آین آبادی از نسل اویند.(2)

اورازان دهکده ای است در منتهای شرقی ارتفاعات طالقان و در شمال شرقی تهران؛ روستایی سنگلاخی که آب شیرین آن از کوه پایه ها تغذیه می شود و به همین دلیل به اورازان موسوم گردیده است.(3) این آبادی محل ولادت و نشو و نمای نیاکان سید احمد طالقانی است که به نیکی، خوش خویی و اصالت نسب شهرت داشته اند.

ص:179

چهارگانه تهران ارک حکومتی را از سه سمت شرق، غرب و جنوب پوشش داده بودند. عودلاجان (در شمال شرق)، چاله میدان (جنوب غربی)، سنگلج در سراسر غرب ارک و محله بازار در جنوب. سید محمدتقی در پاچنار ساکن شد که بخشی از محله بازار تهران است. این ناحیه از فعّال ترین محلاّت شهر تهران به شمار می رفته و دو امامزاده به نام های سید ناصرالدّین و امامزاده زید به آن هویت معنوی داده است. علّت مسافرت این نوجوان به تهران، این بود که اهالی روستا دوست داشتند فردی در آبادی شان به تبلیغ و رسیّدگی به امور شرعی بپردازد.

سید محمدتقی از تهران عازم قم می شود و پس از تحصیل مقدمات و سطح در حوزه این شهر، برای تحصیلات عالی حوزوی به عتبات عراق می رود و در نجف اشرف از محضر استادان برجسته ای چون: شیخ انصاری، سید حسین کوه کمری، فاضل ایروانی، شیخ زین العابدین مازندرانی استفاده می نماید. و در سال 1256 ق. از فضل و دانش سید علی مؤلف برهان و برادرش سید حسین طباطبایی بهره مند می شود.

وی از استادان معاصر و فاضل یعنی: ایروانی و سید محمد قزوینی اجازه اجتهاد گرفت و برای انجام وظایف و تکالیف شرعی و مسئولیت های اجتماعی به تهران بازگشت.

شیخ آقا بزرگ تهرانی نقل کرده است، این اجازه ها را که فرزندش سید احمد طالقانی نگهداری می نموده مشاهده کرده است. سید محمدتقی آثاری چون «المظاهر العقلیه» را که شامل یک مقدمه و سه مقصد در اصول دین بوده و نیز رساله ای در اجتهاد و تقلید در فروع فقهی، مجلّدی

ص:180

در طهارت و کتابی در نماز و اثری در قضا تألیف کرده است.(1) این نوشته های ارزشمند خطی را فرزند وی به علاّمه حاج شیخ عبدالحسین امینی تقدیم کرده است.(2)

سید محمدتقی به دلیل برخی مشکلات و نیز احساس نیاز به خدمت در تهران، دیگر به زادگاه خود یعنی اورازان باز نگشت و نزدیک به سی سال در تهران به تبلیغ پرداخت. تا آنکه در 13 محرم 1325 ق. مطابق 25 بهمن 1285 ش. در هشتاد سالگی (یک سال پس از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدّین شاه) دار فانی را وداع گفت و در جوار مرقد امامزاده ماشاءاللّه، در حوالی مزار شیخ صدوق (ابن بابویه) به خاک سپرده شد.(3)

ص:181

تکمیل معارف دینی روی آورد. یکی از شخصیّت هایی که به وی کمک کرد تا مدارج علمی را به خوبی طی کند، مرحوم علاّمه سید هادی، فرزند سید فرج اللّه طالقانی است که از پسرعموهای سید احمد است. این دانشمند وارسته و گمنام در مدرسه مروی حجره ای داشت و در نهایت قناعت، ساده زیستی و پارسایی می زیست.(1) وی تا اواخر اشغال ایران توسط متّفقین در جنگ جهانی دوم، در این مکان اقامت داشت. سید احمد تا زمانی که استادش در قید حیات بود، خود را موظّف به پرستاری از وی می دید و بخشی از امکانات شخصی را در راستای حفظ سلامتی وی صرف نمود.(2)

سید احمد که مشغول تحصیلات بود، زمینه های هجرت به سوی نجف را فراهم ساخت تا به تکمیل معلوماتش بپردازد؛ ولی ضایعه فوت پدر، در مسیر زندگی علمی او تحوّلاتی پدید آورد. سید محمدتقی، دیر تشکیل خانواده داد و به همین علّت، هنگام مرگ چندین فرزند دختر و پسر را که 13 - 15 ساله بودند به یادگار گذاشت. این نوباوگان و نوجوانان نیاز به سرپرستی دلسوز داشتند. از این روی سید احمد تصمیم گرفت سرپرستی آنان را به عهده گیرد. وی در 22 سالگی مسئولیت سنگین حضانت آنان را پذیرفت و طبیعی است که چنین وضعیتی او را از ادامه تحصیل باز می داشت. به علاوه او می بایست

ص:182

مسئولیت های شرعی پدر را هم به دوش می کشید و از آنجا که فرزند ارشد خانواده بود در این امور جانشین پدر گرامی اش بود.(1)

ص:183

در اواخر سال 1310 ش. سید احمد دیگر حاضر نشد زورگویی های حکومت رضاخان را بپذیرد و دستورات ظالمانه حکومت وی را در محکمه خود اعمال نماید. بنابراین محضر را به دایی اش، سید محمد آل محمد سپرد و به اقامه نماز جماعت در دو مسجد پاچنار و لباسچی اکتفا کرد. تعطیل محضر شرعی و خانه نشینی، عکس العمل سید احمد در مقابل جفاهای رضاخان به جامعه روحانیت و ارزش های شیعه است.(1)

البته این انزوا و عزلت او به معنای خاموشی او در برابر مسایل سیاسی و اجتماعی نبود؛ بلکه نسبت به کارگزاران ستم، رفتاری تحکم آمیز در پیش می گیرد. او از فراز منبر مسجدی که در آنجا نماز جماعت اقامه می کرد، ضمن بیان مباحث دینی در خطابه هایی آتشین، با استفاده از آیات قرآن، حدیث، تفسیر و معارف علوی جهت گیری های سیاسی خویش را بروز داد و حقایقی را مطرح کرد و به جنبه های ارشادی صبغه ای سیاسی بخشید. خانه سید احمد به سبک منازل سنتی قدیم، دو بخش اندرونی و بیرونی داشت که وی در بخش بیرونی به امور مردم رسیّدگی می نمود واز مراجعه کنندگان به بهترین نحو پذیرایی می کرد. وی در ضمن گشودن گره های شرعی، حقوقی و اجتماعی آنان چهره استبداد حاکمیت ستم را افشا می ساخت.

از سال 1310 ش. که رضاخان اداره ثبت احوال را تأسیس کرد و دادگستری را بنیان نهاد، به تمام محاکم شرع فشار آورد که پرسشنامه ای را تکمیل و نام و نشانی محل کار و جای سکونت خود را مشخص نمایند و به

ص:184

گونه ای تشکیلات جابرانه را بپذیرند. سید احمد زیربار این زورگویی نرفت و چنین کاری را حقّ حکومت ستم ندانست. چون وی امکان مبارزه علنی سیاسی با نظام رانداشت، ناگزیر گردید به طور کامل ارتباطش را با چنین تشکیلاتی قطع کند و محضرداری را ترک گوید. حکومت پهلوی چنان فشاری به قصد انهدام روحانیت شیعه وارد نمود که چندین سال متوالی خانواده سید احمد موفق نشدند از خانه خارج شوند و در واقع منزل این روحانی مقاوم به منزله زندانی برای اهل آن گردید. کار به جایی کشید که نه تنها چادر از سر زنان بلکه عمامه را از سر روحانیان بر می داشتند. سید احمد از این که عده ای تغییر لباس داده و همراه همسرشان با وضع دلخواه حکومت در مراسم هفدهم دی ماه در مراسم آزادی زنان شرکت کرده بودند، بیشتر دلگیر شد و بیش از پیش منزوی گردید. حتّی جلسات هفتگی وی با دوستانش نیز به تعطیلی کشید. چرا که برخی از لباس روحانیّت ها در آمده در ادارات دادگستری و ثبت، به قضا و امور اداری سرگرم بودند و سید احمد با این خودباختگان ترک دوستی گفته بود. برخی از آنان که کسوت خود را حفظ کرده بودند از بیم آبروریزی های آژان های حکومتی از خانه خویش بیرون نمی آمدند. سال هایی بر علما گذشت که فقط کسانی می توانستند با عبا و عمامه در جامعه ظاهر شوند که از حکومت جواز عمامه داشته باشند. سید احمد در برابر بی طاقتی های همسرش جز با سکوت، خویشتنداری و لعنت فرستادن بر شیطان عکس العملی نشان نمی داد و تمام سنگینی این مشقّات را در سکوت و تنهایی اش تحمّل می کرد.

ص:185

سفرهای بسیارش به عتبات عالیات و تشرّف مکررش به مکه و نیز مسافرت به هند و شامات، گریزهایی بود از سر اضطرار و حتی همسر دومی که اختیار کرد نیز از همین مقوله بود.(1)

ص:186

امضا کنندگان علاوه بر سید احمد عبارتند از: آیةاللّه میرزامحمدعلی شاه آبادی (استاد عرفان امام خمینی)، سید محمد بحرالعلوم قزوینی، حاج شیخ روح اللّه قزوینی، سید احمد آقایزدی، میرزا ابوطالب قزوینی، میرزا موسی تهرانی، میرزا احمد تهرانی، شیخ علی آقای کنی و حاج احمد آقا کرمانشاهی.

سید احمد هفته ای یک شب (جمعه شب ها) جلسات دوره ای دوستانه داشت که معمولاً پس از اقامه نماز جماعت مغرب و عشاء آغاز می گردید و تا نیمه های شب ادامه می یافت. اعضای دوره، حدود دوازده نفر بودند که به مباحث و مسایل تشکیلاتی می رسیّدند.(1) در این محافل و مجالس دوره ای، حاضران در خصوص صیانت از ارزش های دینی، مقاومت در برابر تهاجم فرهنگی رضاخان و فعالیّت های ارشادی - تبلیغی تبادل نظر می نمودند، آنان غرق در مسایل اجتماعی بودند و می کوشیدند جامعه را از صدمات فرهنگی و توفان استبداد، محافظت نمایند.

سید احمد طالقانی با امام خمینی در ارتباط بود. شمس آل احمد در دیدار روز 26 اردی بهشت 1359 ش. با امام به ایشان فرموده بود: من با خانواده شما... با مرحوم پدر شما آقای حاج سید احمد آقا... با مرحوم آقا سید محمدتقی (فرزند سید احمد) خدا رحمتش کند که در خدمت اسلام فوت شد سوابق دارم.(2)

ص:187

سید احمد یک عصای آبنوسی داشت که وقتی آن را به دست می گرفت، هیبتش مضاعف می گردید. وی با این عصا برخی کارگزاران رژیم ستم شاهی را تنبیه می نمود. برای نمونه در ایام اشغال ایران توسط قوای متّفقین او می خواست همراه خانواده با قطار جایی برود. وقتی آنان می خواستند سوار شوند یک سرهنگ شهربانی راهشان را سدّ نمود و نوبت این خانواده را به چند نظامی انگلیسی که قصد سوار شدن داشتند، داد. سید احمد به شدّت برافروخته شد و به این حرکت اعتراض نمود؛ ولی آن سرهنگ اعتنایی نکرد و همچنان مشغول خوش خدمتی و تعارف با انگلیسی ها بود. سید احمد که می دید این نظامی نمی خواهد با زبان و تذکر متوجه خطایش شود، عصای آبنوسی را بلند کرد و محکم بر آن سرهنگ حقیر بیگانه دوست کوبید، نظامی مزبور بر اثر آن ضربه بر زمین خورد، در این حال نظامیان انگلیسی با هراس و دلهره کنار رفتند و با حالتی از احترام ایستادند تا سید احمد و خانواده اش سوار قطار شوند.(1)

کریم بوذر جمهری که از سینه چاکان رضاخانی بود، در سال 1312 ش. شهردار تهران گردید، امّا آنقدر معرور بود که نمی توانست به این مقام اکتفا کند و در امور دیگر هم دخالت می کرد. از جمله این دخالت ها این بود که جواز عمامه صادر می کرد و مسایل اجتماعی و فرهنگی را هم زیر نظر داشت و می کوشید از این راه حقارت و کمبود روحی اش را جبران نماید و نیز خوش خدمتی خود را نسبت به رژیم پهلوی به اثبات برساند. از برنامه های ضدّ فرهنگی وی این بود که محلاّت با هویت مذهبی را خراب می کرد و

ص:188

بدون اینکه به ساختمان های وابستگان شاه و عدّه ای از خواص حکومتی خللی وارد آید، خیابان احداث می نمود. او در ماجرای احداث این خیابان، خانه سید احمد را تخریب نمود و محلّه ای را که این خانواده در آن احساس هویت می کردند، از بین برد. سید احمد این بار نیز با عصای آبنوسی خود این مرد طغیانگر را مجازات کرد.

حاج سید احمد لاجوردی می گوید: یک روز تازه از بازار آمده بودم خانه که رئیس کلانتری آشفته حال به منزل ما آمد و مرا به بیرون کشانید و گفت: حاج آقا! بیا کمک! رفتم جلوی خانه سید احمد. جماعتی آنجا جمع شده بودند و حاج سید احمد آقا در میان آنها می غرّید و می خروشید. متوجه شدم کریم بوذر جمهری که به قصّاب آذربایجان معروف بود و وزارت رضاخان را عهده دار بود از دست او عصا نوش جان کرده و سرافکنده بین گروهی از نظامیان حکومتی کناری ایستاده، نمی داند چه کند، من رفتم جلو و به ایشان اصرار کردم بروند داخل منزل و اجازه دهند. من شخصاً ماجرا را خاتمه دهم. می دانستم موضوع چیست. می خواستند برای تهران مثل کشورهای فرهنگی مانند صلیب خیابان بکشند. از طرف دولت آمده بودند روی خانه ها پرچم قرمز کوبیده بودند. آقا سید احمد مقاومت می کرد؛ چون اوّلاً روی خوشی با رژیم پهلوی نداشت، ثانیاً این برنامه را تخریب میراث های ماندگار می دانست. ثالثاً خانه اش دیوار به دیدار حیاط بارگاه امامزاده سید ناصرالدین (جدش) بود و نمی خواست این عُلقه را قطع کند، از کریم بوذر جمهری خواستند چند هفته فرصت دهد. و در این مدّت سید احمد را به نجف اشرف فرستادند و در غیابش خانه ای در گذر قلی برایش خریدند و اسباب لوازم منزلش را به مکان جدید

ص:189

انتقال دادند و چون سید احمد از مسافرت آمد و این وضع را دید خشم خود را با تنبیه کریم بوذر جمهری بروز داد و بدین وسیله موفق شد بخشی از نفرت های خویش را نسبت حاکمان جور و ستم نشان دهد.(1)

ص:190

می کوشید زحمات افراد را به بهترین وجه پاسخ گوید. اگرچه سید احمد مردی خوش اخلاق، رئوف و مردم دار بود و از میهمانان به نحو جالبی پذیرایی می کرد؛ ولی خانه نشینی او در اثر جور حکومت رضاخانی قدری بر رفتارش اثر گذاشته بود. وی اطرافیانش را نسبت به رعایت مسایل شرعی آگاه می ساخت و آنان نیز خود را موظف می دیدند. شئونات مذهبی را رعایت کنند.(1)

فرزندانش با تأکیدهای مکرّر پدر چند سالی به تحصیلات حوزوی پرداختند؛ ولی مجاز نبودند به دبیرستان های آشفته آن روز که ابتذال و فساد در آنها موج می زد بروند. البته جلال و شمس پنهان از چشم پدر و برای ارضای حس کنجکاوی، در مؤسسات جدید نیز تحصیل نمودند. در آن ایّام اطرافیان و برخی بستگان با شرایطی که رضاخان پدید آورده بود لباس های سنتی را از تن بدر آورده کنار گذاشته بودند و کت و شلوار می پوشیدند ولی فرزندان سید احمد برای ایستادگی در مقابل دستگاه ستم و اثبات خویش از برنامه های ضدّ ارزشی رضاخان، لبّاده بر تن می کردند.(2) خانواده سید احمد (همسر و دختران) نیز ناگزیر بودند خانه نشین باشند، زیرا از کشف حجاب رضاخانی منزجر بودند و تحت تربیت های سید احمد، باورهای دینی را صیانت می نمودند.(3)

ص:191

ص:192

وی متولد 1296 ش. است و به عقد مدیرزاده که کارمند اداره دارایی بود در آمد. این بانو که به رعایت مسایل شرعی و حفظ عفاف بسیار مصّر بود، در سال 1330 ش. به علت ابتلا به سرطان فوت کرد.

5. زهرا بیگم؛

او متولد 1300 ش. و دو سال از جلال آل احمد بزرگ تر بود. وی همسر مرحوم جلال الدّین محدّث ارموی شد و صاحب شش فرزند (چهار پسر دو دو دختر) گردید. دو پسر و یک دخترش را در جریان انقلاب اسلامی از دست داد. ایمان، اعتقادات محکم و شجاعت این زن زبانزد اطرافیان بود.

6. جلال آل احمد؛

7. راضیه؛

وی متولد 1306 ش. و همسر احمد راسخ بود.

8. شمس آل احمد؛

چهار فرزند دیگر سید احمد در سنین کودکی از دنیا رفتند.(1)

ص:193

بلوغ به کسوت روحانیت ملبّس گردید. وی به قصد تکمیل تحصیلات، عازم حوزه نجف اشرف گشت و به زودی در آن حوزه شهرتی بسزا به دست آورد. علاّمه محمد تقی جعفری گفته است: با سید محمدتقی هم درس و هم مباحثه بوده؛ و از آن مرحوم و استاد مشترکشان خاطراتی بس دلنشین و آموزنده به یاد دارد.

سید محمدتقی در دوران بیست ساله خفقان رضاخانی دور از وطن، به تحصیل می پرداخت و سید احمد دلش به این خوش بود که فقط به هنگام اقامت در شهرهای مقدّس عراق در جوار فرزندش بسر خواهد برد و با او دیداری تازه خواهد کرد. از همان روزها سید احمد با یک بصیرت درونی احساس می کرد برای جانشینی وی در مسجد و محراب تهران، نباید چشم به پسر بزرگ بدوزد. تصورّ پدر زمانی در این باره قوّت یافت که سید محمدتقی از سوی مراجع وقت مانند آیات: سید ابوالحسن اصفهانی و سید حسین بروجردی در حجاز مسئوولیت ارشاد و هدایت شیعیان (نخاله) مدینه را که - اقلیّتی در فشار اکثریت وهّابی ها بودند - به عهده گرفت.

سرانجام سید محمدتقی به طرز مشکوکی توسط فرقه منحرف وهابیّت به شهادت رسیّد. همسرش دختر آیةاللّه عاملی، امام جماعت مسجد مجد تهران و فرزندش سید محمدعلی نقل کرده اند. سید محمدتقی در ساعت سه بعد از ظهر روز هفتم اردی بهشت 1332 ش. به کاخ بیضا دعوت شد تا با ملک ابن سعود دیدار کند. در آن مجلس استکانی حاوی قهوه مسموم به وی داده شد که پس از بازگشت به خانه دچار سرگیجه، تهوع و استفراغ خون شده و درگذشت و در راهی مقدّس به شهادت رسیّد.

ص:194

سید محمد آرزو داشت قبرستان بقیع بازسازی شود و در صدد بود بقعه ای در خور ائمه هدی در این مکان بسازد. از سوی دیگر وی می کوشید شیعیان نجف را به سوی حقایق مکتب اهل بیت هدایت کند و این اقدام از نظر وهّابی ها بدعت بود و به همین دلیل وجودش را تحمّل نکردند.

وی به سبب برخورداری از صفات حمیده ای چون: حُسن خلق، علوّ طبع، متانت، و... در مدت کوتاهی توانست توجه شیعیان مدینه را به سوی خود جلب کند و جنب و جوش قابل توجّهی در آنها به وجود آورد. همین رفتار و گفتار و صفات برگزیده وی و نیز مقام والا و محبوبیت فوق العاده اش موجب گردید که حادثه شهادت او چون صاعقه ای برسر دوستان و علاقه مندانش فرود آید و شگفتی و تأثرّ برهمگی مستولی گردید.

پس از شهادت به درخواست خانواده آن مرحوم، مراسم غسل و تکفین وی انجام شد و با شکوه بسیار مراسم تشییع صورت گرفت و این روحانی مظلوم و مسموم، در قبرستان بقیع و در مقابل قبور مطهر و مقدّس چهار امام: تقریباً به فاصله سی متری دفن گردید.

پس از این فاجعه از سوی شیعیان مدینه تلگراف های تسلیّت متعددی به محضر آیةاللّه سید ابوالحسن اصفهانی و عالمان اعلام و حجج اسلام در ایران و عراق مخابره گردید. مردان و زنان شیعه مدینه برای عرض تسلیت و همدردی به دیدن خانواده آن مرحوم می شتافتند و شش شب پی در پی از طرف شیعیان این شهر برای شادی روح آن مرحوم مراسم اطعام، برپا کردند. هنوز هم نام نیک سید محمدتقی در میان مجالس و خانواده های شیعه مدینه جاری است.

ص:195

وقتی خبر وفات، شهادت گونه سید محمدتقی وقتی به ایران رسیّد، سید احمد با صدای بلند ذکر لا اله الاّ اللّه را بر زبان جاری ساخت و دیگر هیچ نگفت و حتی نگریست؛ اما مدام این ذکر را تکرار می کرد. هر تازه واردی که برای عرض تسلیت خدمتش می رسیّد یا اهل خانه وقتی چای برایش می بردند به جای هر سخن و جواب دیگر فقط همین ذکر را می شنیدند.

تنها فرزند پسر سید محمدتقی، حجةالاسلام سید محمدعلی آل احمد است که دو تن از فرزندانش در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به شهادت رسیّدند.

ص:196

آموزش و پرورش این مدارس به بی دینی می انجامد. او به همین علت تمام امکانات مادّی و معنوی خویش را به کار گرفت تا جلال آل احمد پس از گذرانیدن دوران مقدّماتی دروس حوزوی، رهسپار نجف اشرف گردد. جلال می گوید: دبستان را که تمام کردم (پدرم) نگذاشت درس بخوانم که برو بازار کار کن تا بعد از من جانشینی بسازد و من بازار رفتم امّا دارالفنون هم کلاس های شبانه باز کرده بود که پنهان از (چشم) پدر اسم نوشتم.(1)

او در جای دیگر می نویسد: «از راه خرمشهر به بصره و نجف رفتم... امّا در نجف ماندگار شدم، میهمان سفره برادرم.»(2)

وی پس از مدّتی کوتاه به ایران بازگشت و تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشسرای عالی پی گرفت. رشته اش ادبیات فارسی بود و پایان نامه اش درباره سوره یوسف، به نام «احسن القصص». او دوران دانشسرای عالی را سه ساله تمام کرد (1322 - 1325) و در سال 1326 ش. به استخدام وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش کنونی) درآمد و در واقع به معلّمی روی آورد و تا پایان عمر در این کسوت باقی ماند. در ضمن، وی مدّتی مشاور کتاب های درسی هم بود و همکاری با مطبوعات را به طور جدّی پی می گرفت. او نویسندگی را از هفده سالگی آغاز کرد و آثار آموزنده ای در ادبیات، مباحث اجتماعی و سیاسی از خود به یادگار نهاد.(3)

ص:197

جلال در آرزوی به دست آوردن صداقت جمعی، از گروهی به گروه دیگر سفر کرد و از جمعی به جمع دیگر پیوست. دانشگاه هاروارد جلال را دعوت کرد در حالی که دوستان نگران بودند که او هم مثل برخی روشنفکران وابسته، پس از بازگشت به ایران، در خدمت طاغوت زمان در آید؛ اما جلال در این مدت شش ماه مدارک لازم را جمع آوری کرد تا کارنامه ای بسازد و از این طریق جامعه منحط امریکایی را به مردم ایران معرفی نماید. جلال مسافری نبود که سر در آخور داشته و از حرکت باز ایستد. روس ها هم از جلال دعوت کردند به این امید که ضربه انشعاب از حزب توده را جبران کند و سوسیالیسم شوروی او را جذب نماید؛ ولی جلال در بازگشت از روسیه، آنان را نیز ناامید کرد و آندره ژید دیگری شد که سوسیالیسم استالینی را به تازیانه کلام نواخت. او از هر مکتب غیر خودی جز فریب، استثمار و استعمار ندید و بازگشت به خویشتن اصیل و ارزشی را تنها راه نجات یافت. جلال کسی بود که وقتی خود واقعی را کشف نمود و به فطرت ملکوتی خویش بازگشت، دیگر استبداد نتوانست او را تحمّل کند.(1)

مأموران ساواک به جلال گفته بودند: فکر نکن تو را خواهیم کشت تا شهید شوی و یا زندانی ات کنیم تا مشهور شوی! می بینی در حالی که مشغول قدم زدن در پیاده رو هستی کامیونی که ترمزش بریده وارد

ص:198

پیاده رو می گردد و تو را زیر می گیرد و اولین کسی که با خبر می شود هویداست و جنازه ات را هم در آرامگاه رضاشاه دفن می کنیم.(1) جلال در 18 شهریور 1348 ش. با توطئه ساواک در اسالم گیلان به قتل رسیّد و چنین وانمود کردند که او به مرگ طبیعی مرده است و اجازه ندادند که برایش مراسم ختم و تجلیل برگزار شود.(2) و این بدان خاطر بود که جلال در دوران دیکتاتوری رژیم پهلوی، مردانه به میدان آمد و در کنار مبارزات سیاسی و تلاش های اجتماعی، قلم به دست گرفت و با خلق آثاری ارزنده به بیداری و رشد فکری و گسترش آگاهی و افزایش ظلم ستیزی نسل جوان همت گماشت.

او با تلاش بسیار، فکر و عقیده اش را تعالی بخشید و در هنر و ادب مقامی والا به دست آورد. او رسالت نویسندگی را در قبال دین و مردم مسلمان و نسل جوان به خوبی انجام داد. او در هیچ شرایطی از نوشتن باز نایستاد و حتی پس از کودتای 28 مرداد 1332 ش. پرشورتر و پر صلابت تر و مردانه تر در میدان سیاست و ادبیات مقاومت استوار ماند.(3)

او در مقدّمه یکی از آثارش می نویسد: طرح اوّل این دفتر در دیماه 1342 ریخته شد. به انگیزه خونی که در 15 خرداد 1342 ش. از مردم تهران ریخته شد و روشنفکران در مقابلش دست های خود را به بی اعتنایی شستند.(4)

ص:199

جلال آل احمد هنگامی که به تو خالی بودن حزب ها و گروه هایی که داعیه دلسوزی خلق را دارند، پی می برد و در مقابل آنها میرزای شیرازی و به تعبیر خودش امام خمینی ها و شهید نوری را دید، انتخاب برایش آسان شد و چنان مرید روحانیت گردید. در زمانی که هرکس را دور و برآیةاللّه طالقانی می دیدند چه بلاها که برسرش نمی آوردند، جلال شخصاً به خانه اش می رفت و از محضرش استفاده می نمود. کم نیست مواردی که وی به اصالت های روحانیت در آثار خود اشاره می کند:

وقتی میرزای شیرازی بایک فتوا به تحریم تنباکو امر می دهد به اتفاق رأی همه نویسندگان کمر یک کمپانی خارجی را می شکند و در عین حال آبروی روشنفکران زمان خود را می برد. وقتی با چنین فتوا دهنده ای طرفیم نمی توانیم گمان کنیم که آخوندی است و قدمی از سر تعصّب برداشته... یا در مورد بهبهانی و طباطبایی و... یا کاشانی... یا این مورد اخیر که 1342 ش. و تبعید روحانی وقت (امام) در تمام این موارد پیشوایی است روحانی که گردن از اطاعت حکومت... باز زده و قدمی برداشته به سوی عدالت و استقرار حقوق اجتماعی پا به سوی ایجاد مزاحمت برای حکومت های وقت.(1)

جلال آل احمد پس از ملاقات با امام خمینی می گوید:

ص:200

باید این سید را کمک کرد، خیلی مرد است، شاخ در بار (شاه) را این سید خواهد شکست.(1)

امام درباره جلال می گوید:

آقای جلال آل احمد را جز یک ربع ساعت بیشتر ندیده ام. در اوایل نهضت یک روز دیدم که آقایی در اتاق نشسته اند و کتاب ایشان، غربزدگی در جلو من بود، به من گفتند: چطور این چرت و پرت ها پیش شما آمده است؟ یک همچو تعبیری و فهمیدم که ایشان هستند. مع الوصف دیگر او را ندیدم، خداوند ایشان را رحمت کند!(2)

مقام معظم رهبری:

با تشکر از انتشارات رواق به خاطر احیاء نام جلال آل احمد و از غربت درآوردن کسی که روزی جریان روشنفکری اصیل و مردمی را از غربت درآورد و ثانیاً به خاطر نظر خواهی از من که بهترین سال های جوانی ام با محبّت و ارادت به آن جلال آل قلم گذشته است.(3)

آیةاللّه سید محمود طالقانی او را چنین معرفی می کند:

«جلال به برداشت های عمیق و تعابیر جالبی درباره مسایل اسلامی رسیّده بود. بخصوص، این اواخر، هرچه می گذشت درباره

ص:201

اسلام و تشیّع به بصیرت و بینش بهتری می رسیّد. در بعضی جلسات تفسیری که داشتم شرکت می کرد و گاه اظهاراتی هم داشت.(1)

ص:202

سلوک» سفرنامه او به آلمان و اسپانیاست و در کتاب از «چشم برادر» به شرح زندگی جلال آل احمد پرداخت. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی درباره مسایل گوناگون فرهنگی، سخنرانی ها و مصاحبه های متعددی در مجامع گوناگون داشته است. شمس آل احمد علاوه بر عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی، مدّتی نیز مسئولیت روزنامه اطلاعات را بر عهده داشت.(1)

امام خمینی قبل از ظهر روز 26 اردی بهشت سال 1359 ش. شمس آل احمد را به عنوان سردبیر روزنامه اطلاعات به حضور پذیرفت و خطاب به ایشان از روابط خانوادگی با پدرش و نیز سابقه با جلال آل احمد سخن گفت. امام در فرازی از بیانات خود فرمود:

«بحمداللّه شما این طور که من تا حالا دیده ام و حرف های شما را شنیده ام از روی میزان حرف می زنید... شما قدرتش را دارید و به شما کسی نمی تواند بگوید مرتجع هستید... با قدرت عمل کنید و این عناصری که بر ضد نهضت و انقلاب و مصالح کشورند (از روزنامه اطلاعات) تصفیه و پاکسازی کنید.»(2)

ص:203

گردید و در قبرستان نو، در مقبره ای خانوادگی و در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام دفن شد.

با وجود اینکه فقط چند ماه از رحلت آیةاللّه بروجردی گذشته بود و مراجع و آیات عظام قم در سوگ و ماتم به سر می بردند، چهار تن از آنان برای سید احمد طالقانی مجلس ترحیم و بزرگداشت برگزار کردند که پرشکوه ترین آن مجالس، مجلس ختم امام خمینی بود که روز جمعه هشتم دی ماه 1340 ش. در قم منعقد گردید. جلال آل احمد، شمس آل احمد و شیخ حسن دانایی (داماد سید احمد طالقانی) چند ساعت دوشادوش صاحب مجلس، یعنی امام خمینی ایستادند. پس از مراسم ختم، بازماندگان آل آحمد با امام دیدار نمودند و امام از جلال آل احمد به دلیل نگارش کتاب غرب زدگی تشکر کرد و افزود: این حرف ها را ما باید می زدیم، ولی حالا که شما زده اید، کار خوبی کرده اید و بعد پاکتی به جلال تحویل دادند و فرمودند: این هم جایزه اش، که مبلغی قابل توجه بود.(1)

ص:204

ص:205

ص:206

ص:207

ص:208

وی تحصیلات ابتدایی حوزوی را در بروجرد گذراند و در دروس سطح و خارج استادان آن حوزه شرکت کرد.(1)

ص:209

نتیجه 28 سال زعامت وی در بروجرد، علاوه بر ارشاد مردم، پرورش شاگردانی برجسته است. او در سال 1354 ق. وفات یافت.

ص:210

علاوه بر اشتغال به تجارت و بازرگانی، در درس آیةاللّه آقانورالدّین(1) عراقی شرکت می کرده است.(2)

ص:211

صدرالدین صدر و میرزا مهدی بروجردی سپری نمود. پس از اتمام دروس خارج فقه و اصول آیةاللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی را درک نمود. مرحوم نیّری دروس سطح حوزوی را نزد میرزا مهدی بروجردی تحصیل کرده است.(1)

در مآخذ و منابع نامی از شاگردان دیگر وی ذکر نشده است.

ص:212

11. غم های زندگی؛

12. قصرهای زیرزمینی؛

13. کاپیتان راشِل؛

14. ماجرای دلیر(1)

15. محشر خریا خرتوخر(2) (ردّ و نقد بر کتاب صحرای محشر محمدعلی جمال زاده).

ص:213

زمانی که مرحوم آیةاللّه حاج شیخ علی محمد نجفی بروجردی به مشهد مشرّف شد و در آنجا قصد اقامت داشت، میرزا مهدی بروجردی پدر بزرگ عروسش یعنی همسر حاج آقا مجتبی بروجردی را به عنوان سرپرست حوزه علمیه بروجرد انتخاب و منتصب کرد، میرزا مهدی مدتی با فراست و کاردانی بی نظیر، امور حوزه علمیه بروجرد را به خوبی اداره نمود. وی به خاطر آشنایی و دوستی با بازرگانان و تاجرهای بروجرد، از نظر مادّی حوزه آنجا را تأمین کرد؛ امّا عدّه ای از دوستان نادان و دشمنان دانا، با کارشکنی و ایجاد اخلال در کارهای وی، مانع ادامه کار او در بروجرد شدند!

2. وی ملازم، مشاور مخصوص، و همه کاره مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حایری یزدی بود. او منشی زبردست و نویسنده پاسخ استفتائات و نامه های مؤسّس حوزه بود و با بهره مندی از کیاست و فراست خارق العاده، علاوه بر داشتن اطلاّعات وسیع از معارف و مسائل فقهی و...؛ تحقیقات و تألیفات بسیاری نیز داشت.

3. زهد و پارسایی، انزوا و گوشه گیری پی از رحلت مرحوم حائری و پرداختن به تحقیق و تألیف.

حاج آقا باقر گلپایگانی در جواب سؤال و اشکال بنده نسبت به انزوا و گوشه گیری میرزا مهدی پس از رحلت مرحوم حائری و شرکت نداشتن وی در امور سیاسی و حوزوی اواسط دهه 1310 و در طول دهه های 1320 تا 1340 (یعنی در دوران سیاه و شوم رضاخانی و محمدرضاخانی)، به طوری که در کتاب ها و اسناد مربوط به این دوران ظلمانی، نامی از میرزا مهدی بروجردی در هیچ حادثه و در پای هیچ اعلامیه و طومار و تلگراف دستجمعی و... صادره از طرف فقها و علما دیده نمی شود، فرمود: «نباید فکر شود که علّت انزوای میرزا مهدی بروجردی بعد از رحلت مرحوم

ص:214

آقای حائری، بی اعتنایی مسئولان حوزه نسبت به وی و دعوت نکردن از او برای همکاری بوده است؛ بلکه با وجود دعوت مراجع سه گانه (آیةاللّه سید صدرالدّین صدر، آیةاللّه سید محمد حجّت کوهکمری و مرحوم آیةاللّه سید محمدتقی خوانساری) و سپس دعوت مرحوم آیةاللّه بروجردی از وی برای مشارکت در امور حوزه، او از پذیرش این دعوت خودداری کرد. و علتش این بود که او می دانست آن برنامه و انضباطی را که موردنظر وی است، آقایان مذکور قبول ندارند و یا در مقام عمل، اجرا نخواهند کرد.

با وجود این دورادور به آیةاللّه بروجردی خیلی علاقه و ارادت(1) داشت و پس از رحلت او، وقتی که به منزل آیةاللّه بروجردی رفت و دید که هنوز بدنش را غسل نداده اند و متنظر غَسّال هستند، با اعتراض به اطرافیان آن مرحوم، گفت:

عمری از وجوهات وی ارتزاق کرده اید، حالا منتظر آمدن غسّال هستید؟

و بعد آستین هایش را بالا زد و مشغول تغسیل و تکفین آن مرحوم گردید!

4. تهجّد مستمر و شرکت پیوسته در نماز جماعت سه گانه به امامت مرحوم آیةاللّه گلپایگانی(2) و آیةاللّه نجفی مرعشی(3) تا پایان زندگی.

حاج آقا باقر گلپایگانی آورده است:

ص:215

میرزا مهدی بروجردی هر نیمه شب پس از تهجّد و ادای نماز شب، برای انجام زیارت و شرکت در نماز جماعت صبح در حرم مطهر، از منزلش در کوی سعادت آباد (کوچه جنب میدان نو، منتهی به بیمارستان آیةاللّه گلپایگانی) حرکت می کرد. از منزل تا حرم و برعکس، چندین سگ که در آن زمان ها زیاد بودند، وی را همراهی می کردند و بعد از بازگشت، او ته مانده غذاهای موجود در خانه اش را جلوی آنها می ریخت. یک شب که این کار را کرد، آنها از خوردن آنها امتناع کردند. وی ابتدا فکر کرد که آن ته مانده ها و غذاها مسموم هستند که سگ ها از خوردشان خودداری می کنند، امّا با اندکی فکر کردن، فهمید که آن شب، شب عاشوراست و سگ ها به یاد گرسنه و تشنه بودن امام حسین علیه السلام و یاران و خاندان با وفایش، غذا نمی خورند!

(توجه: نیازی به ذکر چنین مطالبی برای علما نیست، این مطلب چه مطلبی را برای این عالم ثابت می کند؟!!!)

5. بینانگزاری(1) مراسم اعتکاف در ایام البیض ماه رجب المرجّب در قم، با همکاری(2) آیة اللّه گلپایگانی.

6. اهتمام کامل به اقامه عزاداری برای ائمّه اطهار علیهم السلام؛ بویژه سالار شهیدان، اباعبداللّه علیه السلام و مقیّد بودن به سفر و حضور همه ساله در ایام محرم در بین عزاداران دل سوخته شهرستان(3) بروجرد.

ص:216

ص:217

... میرزا مهدی بروجردی بنیانگزار مراسم اعتکاف در قم در ایّام البیض رجب المرجّب است...(1)

5. دکتر مصطفی بروجردی(2) در وصف میرزا مهدی می گوید:

میرزا مهدی بروجردی... از بنیانگزاران حوزه علمیه قم... نقش بزرگی در شکل گیری حوزه ایفا نموده است. وی در کنار امور اجرایی حوزه، به نگارش کتاب هایی چند در زمینه های گوناگون دینی، اجتماعی و اخلاقی اقدام نموده است.(3)

6. مهدی لطفی آورده است:

... عالم بزرگوار، حجةالاسلام والمسلمین حاج میرزا مهدی بروجردی... از افرادی بود که نسبت به اداره حوزه علمیه سهم وافری داشت...(4)

او همواره مورد احترام همه زعمای حوزه علمیه، به ویژه حضرت آیةاللّه گلپایگانی بودند. وی نیز نسبت به دامادش (آیةاللّه گلپایگانی) کمال اعتقاد و علاقه را نشان می داد. و بارها مشاهده شده بود که راه دوری را از منزلش طی می کرد تا در نماز جماعت مرجع بزرگ (آیةاللّه گلپایگانی) در مسجد حسین آباد بازار قم شرکت کند...(5)

7. آقای محمد واعظزاده خراسانی در ضمن مقاله ای می نویسد:

ص:218

مرحوم حاج میرزا مهدی بروجردی سال ها در اداره حوزه از جانب مرحوم حائری نقش داشت و آرای اصلاحی خود را در جزواتی به نام «درد بی درمان» نشر داده است.(1)

ص:219

بپوشند.(1) افزون بر این گروه، کسانی که اجازه اجتهاد یا محدّثی داشتند نیز می توانستند از این لباس استفاده کنند.(2)

بر اساس این مصوّبه، بسیاری از روحانیان را به شهربانی بردند و لباس های آنان را کوتاه کردند و عمّامه را از سرشان برداشتند. با تبلیغات بسیار، هدف رژیم را از این کار، بازشناسی روحانیان واقعی، از غیر واقعی وانمود می کردند.

آقای حائری، از آنجا که می دانست طلاّب قم، به خوبی از عهده امتحان بر می آیند، پذیرفت که طلاّب در امتحانی که زیر نظر دولت برگزار می شود، شرکت کنند. هماهنگی لازم انجام گرفت و از طلاب امتحان گرفته شد و به پذیرفته شدگان، اجازه طلبگی و استفاده از لباس داده شد.

تیمورتاش، وقتی موفّقیّت روز افزون طلاّب قم را دید، در نامه ای به تاریخ 18 آذر 1308 ش. به جواز دادن آقای حائری به طلاب اعتراض کرد.

رژیم وقتی در این مرحله شکست خورد و دید نمی تواند با حوزه علمیه قم، از این راه به رویارویی برخیزد، طرحی دیگر ریخت و طلاّب موفّق در امتحان را که به طور معمول، طلاّب برجسته و با استعداد بودند، جذب دستگاه های قضایی، معارف (آموزش و پرورش) و... می کرد. بدین ترتیب کسانی که جذب کارهای دولتی می شدند، برای رسیدن به پست های بالاتر، لباس روحانیت را از تن برون می آوردند و این رویه

ص:220

آقای حائری را بسیار نگران کرده بود. او از امتحان نگران نبود، نگرانیش از جذب طلاب خوش استعداد به کارهای دولتی بود. میرزا مهدی بروجردی که از نزدیک شاهد این ماجرا بوده، می نویسد:

آقای حائری در پاسخ نوشت: هر آن کس که زیر نظر من اجازه دریافت کرده، با نظارت کامل بوده است.

«در زمان حیات مرحوم آیةاللّه حائری اشخاصی از طلاّب بودند و خوب هم تحصیل می نمودند؛ ولی همان که امتحان نهایی را دادند، رفتند، از لباس روحانیت خارج شدند و شغل دیگر گرفتند و این امر، خیلی موجب نگرانی و افسردگی آن مرد بزرگ بود.»

البته این رویکرد به کارهای دولتی، با همه کششی که برای شماری از طلاّب داشت، فراگیر نشد و طلاّب با همه سختی ها ساختند و به فراگیری دانش و کسب معنویت پرداختند.

وی در جای دیگر نویسد:

«ولی باز بحمداللّه تعالی، همان اشخاص که پافشاری نمودند و با کمال ذلّت و فقر، به همان وجه کم طلبگی گذران زندگی کردند، به مقامات عالیه نایل آمدند و هر کدام سرپرست و رئیس روحانی در نوع بلاد ایران شدند.»

3. توجّه امام زمان به حوزه علمیه

از آیةاللّه گلپایگانی نقل شده است:

در زمان مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری (علیه الرّحمه)، چند ماهی شهریه نرسیّد؛ به گونه ای که طلاّب مأیوس بودند و پراکنده می شدند. هنگام ظهر هفدهم ماه رمضان در مدرسه فیضیه خوابیده بودم. در خواب دیدم منادی ندا می کند؛ آقا سید محمد رضا به میرزا مهدی بروجردی بگویید که به آقا شیخ عبدالکریم بگویند از گریه امام زمان

ص:221

وجوه متوجه قم شد. وقتی قضیه را به حاج میرزا مهدی بروجردی گفتم، فردایش حاج شیخ را ملاقات کردم. فرمود: خواب شما رؤیای صادقه بوده است و یک نفر مشهدی تقبّل کرده که هر ماهه تمام شهریه را بدهد...(1)

4. دشمن می رود

آیةاللّه شیخ عبدالحسین غروی می گوید:

... در روزهایی که ما تحت فشار حکومت رضاخان پهلوی بودیم، روزی رئیس شهربانی وقت به مدرسه فیضیه آمد. طلبه ها دورش جمع شدند و گفتند: از تهران دستور آمده که فقط هفت نفر باید معمّم باشند؛ لذا هم خودتان را راحت کنید و هم مرا.

از شدّت ناراحتی پیام این خبیث، به کنار رودخانه رفتیم. صبح روز بعد که هنوز صبحانه نخورده بودیم، یکی از رفقا تشریف آورده و فرمود: ما شب قبل جلسه ای داشتیم و بنا شد که این جریان را به اطلاع حاج شیخ عبدالکریم برسانیم. وی در آن زمان مریض بود و در باغی در سالاریه سکونت داشت. بنده و آقای سید محمود طالقانی و آقای دانش آشتیانی یکی دیگر از رفقا را انتخاب کردند که جریان را به اطلاع حاج شیخ عبدالکریم برسانیم؛ زیرا او رئیس حوزه بود.

قبل از طلوع آفتاب به خیابان ارم آمدیم، چون پس از طلوع آفتاب، امکان خروج از مدرسه نبود. در بین راه، با مرحوم حاج میرزا مهدی بروجردی که در بیت حاج شیخ عبدالکریم بود، برخورد کردیم. آقای طالقانی کمی عصبانی بود؛ به طوری که تا وی را دید، به او حمله کرد و

ص:222

گفت: شما اینجا کیف می کنید و از هوای خوب استفاده می کنید و سورتان براه است و ما را درگیر با مأموران حکومت کرده اید!

حاج میرزا مهدی آهسته به من گفت: اگر وی با این حال با حاج شیخ صحبت کند، او سکته می کند. شما او را اصلاح کنید! من به آقای طالقانی گفتم: آقا! اینجا که حمّام زنانه نیست! باید یک نفر آرام صحبت کند.. قرعه انداختیم که به نام بنده در آمد.

وقتی خدمت مرحوم حاج شیخ رسیّدیم، وی که خیلی زیرک بود پس از صرف صبحانه فرمود: چه عجب که شما از پدر پیرتان یاد کردید! تعجب از این است که به عیادت من آمده اید!...

ما همگی از خجالت، سرمان را پایین انداختیم؛ چون محکوم بودیم. بعد از چند لحظه عرض کردم: تابستان است و هوا کم کم گرم می شود. آیا اجازه می فرمایید که بعضی از رفقا به وطنشان بروند؟ فرمود: نه، من اجازه نمی دهم! الآن یگانه حوزه اسلامی اینجاست. می خواهید از اینجا هم پراکنده شوید؟

عرض کردم: پس لااقل بفرمایید شهریه را بدهند!

وی به آقای میرزامهدی فرمود: چون هنوز اول تابستان است، فعلاً یک فوق العاده ای به آقایان بدهید.

سپس خطاب به ما فرمود: من از اوضاع شما و اوضاع ایران کاملاً مطّلعم؛ اما خدا می داند که کاری از دستم بر نمی آید؛ ولی اگر برای نماز شب بیدار شوم، همه شما را دعا می کنم. الآن سرپرست شما، حضرت ولی عصر علیه السلام است. شما ارتباطتان را با آن حضرت محکم تر کنید؛ و بدانید که دشمن شما می رود و شما می مانید!

ما این سخن تحفه و نغز را به قم آورده و گفتیم: آقا این طور فرمود: واللّه این کلمه معجز آسا بود و سبب شد که ما با همه فشارهای پهلوی

ص:223

در قم ماندیم و روزی را هم دیدیم که پهلوی با کمال ذلّت از قم به سوی جزیره موریس (تبعید گاهش) روانه شد. چند شبی اوضاع شلوغ شده بود. جلوی مغازه نانوایی ایستاده بودیم که این خبیث در حالی که با دستمال جلوی دهانش را گرفته بود، از کنار ما تنها عبور کرد و رفت.(1)

ص:224

«... جالب اینکه عالم بزرگوار مرحوم حاج میرزا مهدی بروجردی، منشی مخصوص و مشاور معروف مرحوم آیةاللّه العظمی حائری یزدی، مؤسّس حوزه علمیه قم که ما مدتی در همسایگی وی زندگی می کردیم، مشغول تألیف کتابی به نام «برهان روشن» در عدم تحریف قرآن بود و با علاقه عجیبی این مسأله را تعقیب می کرد. سرانجام، این کتاب را که در موضوع خودش کتاب خوبی است، منتشر ساخت. یک روز اطّلاع یافتم که او در صدد تماس نزدیک به کربلایی کاظم است؛ و بعد از یافتن وی، سؤال و جواب زیادی از او می کند. بعد از تحقیق، معلوم شد که میرزا مهدی می خواهد یکی از دلایل عدم تحریف قرآن را - علاوه بر دلایل زیاد دیگر، این موضوع معرفی کند؛ که مسلّماً با قراینی که در دست است، قرآنی را که کربلایی کاظم در حفظ دارد، با امداد غیبی، بلکه افاضه و اشراف و اشراق و اعجاز ولایت، حافظ شده است. و آنچه در حفظ او است، قاعدتاً باید قرآن اصلی باشد؛ چون کمترین تفاوتی در میان آنچه کربلایی کاظم می خواند، با قرآن موجود وجود ندارد و اصالت قرآن روشن تر می شود. و حدّ اقل، این ماجرا تأییدی است بر این مسأله «عدم تحریف قرآن».»

ص:225

آقای شیخ محمد حسین بروجردی فرزند آقای حاج میرزا مهدی بروجردی از طلاّب قم هستند و نزد اساتید معروف درس می خوانند.(1)

ب) در دائرةالمعارف الشّیعیة العامّة آمده است:

... و ابنُه المیرزا محمد حسین(2) (البروجردی).

شیخ محمد حسین پس از انقلاب اسلامی و قبل از رحلت امام راحل، خمینی بزرگ وفات یافته است.(3)

یکی از پسران(4) شیخ محمدحسین دکتر محمود بروجردی، داماد حضرت امام خمینی و پدر حجةالاسلام مسیح بروجردی است.

یکی از دختران(5) وی نیز همسر حاج آقا مجتبی بروجردی و مادر دکتر مصطفی بروجردی است.

ص:226

تنها دختر میرزا مهدی هم همسر(1) مرحوم آیةاللّه سید رضا گلپایگانی(2)است. قابل ذکر است که آیةاللّه گلپایگانی پسر منحصربه فرد و یگانه پدر بود. یعنی پدر محترمش، مرحوم آقا سید محمدباقر گلپایگانی با وجود داشتن دختران متعدد، همین یک فرزند پسر را داشت. همسر وی نیز یگانه دختر پدرش بود؛ بنابر این، پسر یگانه خانواده محترمی با دختر یگانه خانواده محترمی، با هم ازدواج کرده اند.(3)

ص:227

ص:228

ص:229

ص:230

ص:231

ص:232

و کشف و شهود بود و به همین جهت به «سیّد کشفی» معروف شد. البته فرزندان ایشان را نیز به همین شهرت «کشفی» نیز می شناسند.(1)

به سید جعفر، «دارابی» می گفتند؛ چون ایشان دارابی(2) الاصل بود. وی به بروجردی هم، مشهور بود؛ زیرا وطن خویش را بروجرد قرار داد و ساکن این شهر شد. مزار آن سید صاحب کرامات، در بروجرد، مطاف عاشقان پاک و دل سوختگان سینه چاک است. محققان، وصف پدر ریحان اللّه را در اسناد تاریخی، برای آیندگان به ثبت رسانده اند. اعتماد السّلطنه (وزیر انطباعات دوره ناصری) درباره سید جعفر چنین نوشته است:

«آقا سید جعفر دارابی مشهور به کشفی از اجلّه علماء جامعین ما بین علم ایقان و ذوق عرفان بود. در فن تفسیر نظیر نداشت. تحفةالملوک از تألیفات آن زبده در باب سیر و سلوک به طبع رسیّده و کرامات بسیار از وی مشهور است.»(3)

وی سپس از قول آقا مرتضی، برادرزاده مرحوم کشفی نقل می کند که:

ص:233

«در اواخر عمر خداوند پسری به مرحوم کشفی عطا فرمودند. طبق عادت همیشگی، برای نام گذاری فرزند قرآن را می گشود؛ این بار، آیه نورانی (فَرَوحٌ و رَیحانٌ و جنَّةُ نَعیم) آمد. سید جعفر فرمود: نام این پسر «روح اللّه» است و حقّ تعالی مرا پسر دیگری نیز عطا خواهد فرمود، نام او «ریحان اللّه» است. و از پی آن پسر [بعد از تولد او] عمر من به سر خواهد شد. و همین طور هم شد.»(1)

نویسنده کتاب علمای بزرگ از کلینی تا خمینی می نویسد:

«سیّد جعفر فرزند یعقوب (ابواسحاق) معروف به آیةاللّه کشفی دارابی از اعلام بزرگ مکتب در قرن سیزدهم هجری بود. آن جناب فقیهی باهر و کامل، نویسنده ای ماهر وسیدی جامع بود. در داراب فارس 1189 متولد... و یکی از بزرگ ترین اعلام و مراجع استان فارس بود. و مراتب علمی او از مجلدات «کفایةالایتام» مشهود... و در حکمت و عرفان، تفسیر و اخلاق، خوف و اشفاق استاد بود. و با معرفت و سیر عرفانی پس از تزکیه به کمالات و کرامات نایل آمد که مورد توجه اولیاء و مردم عصر خویش قرار گرفت. سید حسین بروجردی صاحب «نخبةالمقال» - که از شاگردان اوست - نوشته است: آن مرحوم کثیرالاولاد بود و اکثر فرزندان وی مانند سید ریحان اللّه و سید یحیی از اعلام بزرگ عصر خویش شدند که متأسفانه سید یحیی در فتنه باب و بها، به دست عمّال آنها (آنان) به

ص:234

شهادت رسیّد(1266). وفات مرحوم کشفی را در بروجرد و در سال 1267 نوشته اند.»(1)

ص:235

ص:236

ریحانة الادب و رضا قلی خان در روضةالصفا، این گونه سید یحیی را معرفی می کنند: فردی که طریقی بر خلاف پدر، داشت. از سران باب بود. و...؛ امّا سید حسین بروجردی صاحب تخبةالمقال، که از بزرگان و شاگردان مرحوم کشفی است و خود در آن زمان حاضر بوده می نویسد: «سیّد یحیی از اعلام بزرگ عصر خویش بود که متأسفانه در فتنه باب به دست عمّال آنها به شهادت رسیّد».(1)

شاید همین که سید یحیی به دست عمّال باب شهید شده باعث اشتباه مورّخان گشته است. آقای سید اباصالح موسوی کشفی از نوادگان مرحوم سید ریحان اللّه به نگارنده فرمود: سندی در دست دارد که نشان می دهد آن تهمت بابی گری به سید یحیی، نقشه و کار انگلیسی ها بوده است.

روشن است که، این مطالب به معنای آن نخواهد بود که صالح بودن پدر، پسر را صالح خواهد نمود: ای بسا پدران صالحی که اخلاقی طالح داشتند.

ص:237

شد. وی تحصیلات دینی را در شهر خویش آغاز کرد و مقدّمات و سطح حوزه را در همین شهر گذراند و برای ادامه تحصیل در مقاطع عالی، روانه اصفهان گشت. او در آن دیار، از محضر برخی بزرگان، بهره برد و پس از آن به نجف اشرف مشرّف شد و در محضر عالمان بزرگ به تحصیل پرداخت، تا به درجه عالی اجتهاد نایل آمد و از آن پس به ایران بازگشت. او بر فقه، اصول، رجال، حدیث و تفسیر احاطه کامل و از ادبیات و شعر نیز بهره داشت.(1)

از میان همه استادانی که سید ریحان اللّه از آنها کسب فیض نموده، فقط به ذکر نام مقدّس شیخ اعظم مرتضی انصاری اکتفا شده است.(2)

ص:238

2. میرزا محمدتقی بروجردی؛ فرزند مرحوم آقا صالح، که او نیز از علما بود.(1)

ص:239

6. البصائر؛

7. تشخیص المصادیق؛

8. حسن المآب.(1)

ص:240

«سه نسخه مصالحه نامه «به مهر علمای طهران از قبیل آقا سید ریحان اللّه و حاج میرزا ابواطالب و... رسیّده».(1)

علاوه بر محراب و منبر(2) و مجلس افادت و افاضت(3)، خانه سید ریحان اللّه در ایّام سوگواری عاشورای حسینی شاهد برپایی مراسم عزاداری بود و وی حسینیه داشت.(4) او در این ایّام نیز تبلیغ دین خالق می کرد و ارشاد مخلوق.

ص:241

النظیر می باشد. بر موعظه منبری نیز تسلّطی یافته و به زهد و ورع و تقوی و مواظبت بر تلاوت و مناجات اشتهار دارد.»(1)

وصف ریحان اللّه را در نقباءالبشر این گونه می خوانیم:

سید ریحان اللّه بعد از تحصیلات عالی در بروجرد، اصفهان و نجف اشرف، ساکن تهران شد. در تدریس، فتوا، امامت و خطابه، مرجع خاص و عام بود. فقیهی متبحّر بود و یک اصولی متضلّع (جامع الشرایط). او یک رجالی فوق العاده، محدّثی باتقوا و مفسّری فاضل بود. در تمام این علوم (فقه، اصول، رجال، حدیث و تفسیر) اطلاع وسیعی داشت و تخصصی فوق العاده؛ بخصوص در فقه و رجال و فنون علم حدیث. در خطابه، محشر به پا می کرد؛ به گونه ای که عموم مردم، عاشق منبرش بودند و نخبگان آنان نیز هم. در حقیقت، او جامع فضایل بود و زیبایی ها. مردم ازا و تقلید می کردند و رساله اش را چاپ می نمودند. وی در اواخر عمرش، از بزرگان مراجع دینی و رهبران عظیم الشأن در تهران بود.(2)

مهدی بامداد هم نتوانسته است به پایگاه اجتماعی ریحان اللّه اعتراف نکند؛ بنابراین می نویسد:

«سیّد ریحان اللّه... از بروجرد به تهران آمد و صاحب محراب و منبر و مجلس ودرس و وعظ و تذکیر گردید و متدرجاً یکی از علمای طراز اول تهران به شمار آمد.»(3)

ص:242

در گنجینه دانشمندان آمده است:

«آیةاللّه سید ریحان پدر مرحوم حجةالاسلام سید مهدی... در عصر خود، یکی از رؤسای روحانی و علمی طهران بوده است.»(1)

نویسنده کتاب علمای بزرگ شیعه از قول صاحب نخبةالمقال یکی از شاگردان مرحوم کشفی می نویسد:

«اکثر فرزندان سید جعفر کشفی مانند سید ریحان اللّه و سید یحیی، از اعلام بزرگ عصر خویش بودند که متأسفانه در فتنه باب، سید یحیی به دست عمال آنها به شهادت رسیّد.»(2)

ص:243

«یکی دو نفر از علمای درجه اوّل ذکرشان فراموش شد. حاج شیخ هادی نجم آبادی و حاج آقا محمد نجم آبادی است. سبک ویژه حاج شیخ هادی بر خلاف سایر علماء بود.»(1) آری! «گرخصم خطا گفت، نگیریم بر او». این مؤلف، عِرض خود برده و خیال دارد تا به ما نیز زحمت بدهد؛ غافل از اینکه آفتاب را چه گناه که شب پره کور است؟ چه کسی، به غیر از مؤلفِ گفته شده چنین جسارتی را در حقّ این دو بزرگوار مرتکب شده است؟ اگر چنان بود که این نویسنده ناصالح گفت، تاکنون مرقد نورانی مرحوم کشفی مزار و مطاف دل سوختگان عارف و عالمان عاشق و ملجأ و مأوای حاجتمندان - از عام گرفته تا خاص - نبود. اتهام مرتاضی به مرجع روشن تر از آفتاب در وسط آسمان، کلمه ای است که تنها صدرالاشراف گوینده آن است: (هِی کلِمَةٌ هُوَ قائِلُها).

ص:244

و درخواست تأسیس «عدالتخانه» و عزل عین الدوله را داشتند،(1) - نوشته است:

«وقتی که مردم در مسجد جامع جمع شده بودند و شیخ و یارانش وسیدین و اطرافیانشان برای درخواست عدالتخانه و عزل عین الدوله. جمعی از مردم رفتند برای آوردن آقا سید ریحان اللّه مجتهد بروجردی. چون آقا ضعیف البنیه و علیل المزاج بود... مردم اصرار نموده آقا را سواره به مسجد رسانیدند. لدی الورود به حالت غشوه افتاد. آقایان گفتند: حال که شما مریض و علیل می باشید، اگر مایل به ماندن نمی باشید، مراجعت فرمائید به خانه. آقا فرمود: بلی می روم ولکن در مقاصد شما حاضرم و مخالفت نمی کنم. پس از یک ساعت توقف به خانه خویش عودت نمود.»(2)

مطابق برخی گزارش ها، پس از چند روز از مهاجرت علما به قم - که عده ای به سفارت انگلیس متحصن شده بودند - سید ریحان اللّه، سخت به این تحصن اعتراض داشت. عین السلطنه در خاطراتش، در این باره می نویسد:

«درّ زعفرانی جناب سید ریحان اللّه - که از اجله مجتهدین و سادات جلیل القدر مقدس با اخلاص طهران است - تشریف داشتند.

ص:245

نزدیک چاپارخانه پیاده شدیم. سرورخان را احضار فرموده احوال پرسی کرده بودند. قدری نان و پنیر برای ما فرستادند. من هم [اظهار] ادب کرده آنجا رفتم. خیلی مهربانی و احترام کرده و معلوم شد که آقا از این ترتیبات علما و کسبه طهران رنجش پیدا کرده. چندین روز در شریف آباد طهران ماند و ناچار به سمت مشهد مقدّس راهی شدند. آقا مذمت از رفتن سفارت انگلیس به وسیله تجار و کسبه بسیار کردند که: حقیقت بیشتر رنجش و فرار من از این حرکت تجار و کسبه طهران بود و هرچند نصیحت کردم، ثمر نکرد [= فایده نداشت]. لاعلاج ترک آن ها و وطن را کردم. شاه هم دو دستخط مرقوم داشتند، مراجعت کنم [آن ها را] باز نکردم. تمام عرایض آن ها صحیح، امّا هرگز نمی بایست به سفارت بروند. به جهت آن که دست غیر به میان می آید و ما می دانیم حالت همسایگان ما امروز چه قسم است و اینها بعد از آنکه مسلّط و مقتدر شوند چه به روز ما خواهند آورد.»(1)

ص:246

«سیّد ریحان اللّه، اصل ایجاد عدالتخانه و عزل عین الدوله را تأیید می کرد؛ امّا با این شیوه های دستیابی به آنها موافق نبود.»

ص:247

دانشمند خیرخواه دولت و ملّت افتتاح شد... ان شاءاللّه من بعد آنچه راجع به قوانین عامه و معدلت تامه است، در این دارالعداله مبارکه مذاکره و اقدام خواهد گردید.

احقرالدّاعی شیخ فضل اللّه نوری، احقر ابوالقاسم الحسینی، احقرالعبد ریحان اللّه الموسوی».(1)

ص:248

مقلّد حضرت عالی هستیم. در باب مشروطیت مملکت و لزوم تشکیل مجلس شورای ملّی، بعضی فتاوی و دست خطها دیده می شود، مستدعی هستیم حضرتعالی، فتوای خود را در صدر مرقوم فرمائید تا تکلیف ما بیچارگان در این باب معلوم شود. زیاده عرضی ندارم.

جواب، «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم: بلی - این مطلب مکرّر سؤال شده است و جوابش همان است. کراراً گفته و نوشته ام که این اوان در ایران برای کیفیت اجراء قوانین اسلام، و نظم مملکت و سد ثغور و تحدید حدود و تعیین حقوق و حفظ نفوس و اموال و اعراض مسلمین، افتتاح مجلس شورای ملی لازم، بلکه از اهم امور است. چنانچه در صدر اسلام شورا برای کیفیت اجراء قوانین اسلامیه مرسوم بوده و گمان ندارم کسی از مطّلعین خبیر بصیر بی غرض، در این مطلب مخالف باشد، واللّه العالم. حرر عن الاحقر، ریحان اللّه موسوی. محل مهر مبارک».(1)

ص:249

خود می گویم آنچه باید بگویم و می کنم آنچه را باید بکنم. در این روز حاج شیخ مرتضی آشتیانی هم عازم بر مهاجرت به حضرت عبدالعظیم شده است. گویا ازد م در دروازه او را برگردانیده و ممانعت کرده اند.»(1)

یک هفته بعد، شعار تحصن، لباس عمل می پوشد، کرمانی می نویسد:

«در خانه آقا یحیی مسموع افتاد [= شنیده شد] آقا سید ریحان اللّه دیروز رفته است به حرم حضرت عبدالعظیم و متجاوز [= بیش] از سیصد نفر با ایشان مهاجرت نموده اند.»(2)

از روی تحقیق می گویم که: مرحوم ریحان اللّه، باطناً مشروطه «مشروعه»ای بود؛ هرچند در ظاهر، دیگران فکر می کردند که وی مشروطه طلب است. او مرامش را بر زبان می آورد و با صراحت تمام بیان می کرد و در صورت نیاز راهش را از همراهان سست عنصر، جدا می نمود.

ص:250

را، فراموش کرد. نیز باید به حرکت او در احیای «عدالتخانه» با همراهی شیخ توجه نمود. از سوی دیگر، موضع مشروطه خواهی اش در زمان استبداد صغیر که عمر فعالیت های سیاسی آن مرحوم بدان ختم شد، از ایشان چهره ای مدافع آن نظام به یادگار گذارد، این گونه بر جمله این تحقیق، نقطه پایان را می نهیم که: پایان فعالیت های سیاسی ریحان اللّه در آن نهضت، ختم به مشروطه خواهی شد.

ص:251

ص:252

بود و هم اصولی، هم مفسّر و نیز محدّث و شاعر بود و ادیب نیز هم. در بخش دوم، ریحان اللّه را در نهضت مشروطه دیدیم؛ هرچند در نهضت «عدالتخانه»، هم مقصد علما بود؛ امّا در مهاجرت به قم، آنان را همراهی نکرد. پس از مهاجرت کبرا و موضع قاطعانه وی مقابل سفارت نشینان، حدود دو سال (1324 - 1326 ق.) از حضور در نهضت غایب می شود و ساکت. پس از موضع توقف، احیای «عدالتخانه» را به همراهی شیخ شهید1 پی می گیرد؛ به هر دلیل، پس از حدود چهار ماه، با تغییر موضعِ اساسی (در 22 صفر 1327) به حمایت جدی و صریح از مشروطه برمی خیزد؛ از پشتیبانی نظری و فتوا تا یاری عملی و تحصن (در 27 صفر 1327). به هر حال در آخر نهضت و تا پایان عمر، فعالیت های ریحان الله ختم به مشروطه خواهی شد و او نیز در صفِ مشروطه خواهان، ماند. او، هرکاری را که به نظرش، خیر می آمد، بی ریا انجام می داد. وی از ادامه راه، به دلیل کمی همراه هراسی نداشت. هرگز آگاهانه آبش با مخالفان دین مردم ایران اسلامی، در یک جوی نمی رفت. او از حیله های دشمنان خارجی با خبر بود و بر حذر و فریب مدعیانِ دوستی را نمی خورد؛ البته با دوستان هم، خیلی اهل مشورت نبود و همین امر باعث شد که برخی مطالب، آن گونه که شایسته بود، به وی نرسد. خلاصه، او مشروعه خواهی جدّی بود؛ هرچند به دلیل اشتباه یا هر چیز دیگر، در اردوگاه مشروطه خواهان دیده می شد.

ص:253

ص:254

ص:255

ص:256

شمار محدّثان اشعری که با امامان معصوم علیهم السلام دیدار کرده و از آن بزرگواران حدیث شنیده اند، به بیش از یکصد تن می رسد.(1)

ص:257

حسین در دورانی زندگی می کرد که به توفیق الهی با 3 تن از نوّاب خاصِ(1) حضرت ولی عصر علیه السلام معاصر بود. وی از آنان، بدون واسطه احادیث بسیاری برای ما نقل کرده است.(2)

حسین بن احمد که از مشایخ شیخ صدوق(3) است، در سلسله اسناد روایاتی است که شیخ صدوق از عمر بن حنظله، زکریا بن مالک جعفی، داود برقی، بشّار بن یسار، محمد بن علی بن محبوب، عبداللّه بن قاسم، عطاء بن سایب و عبداللّه بن حکم نقل می کند و همه اینها با جلالت، موثق و از اصحاب امامان علیهم السلام بوده اند که از این راه، جلالت، عظمت و اهمیّت راوی گرانقدر معلوم می شود.

ص:258

کلینی و تلعکبری از شاگردان برجسته احمد بن ادریس به شمار می آیند. نام احمد بن ادریس در سند بیش از 280 حدیث به چشم می خورد و معروف ترین اثر وی، کتاب نوادر است. وی سرانجام، در سال 306 ق. در منطقه «قرعاء» در راه مکه از مسیر کوفه، دعوت آسمانی را لبیک گفت و روح بلندش به عالم ملکوت پرکشید و عالم تشیّع و فرزندانش را در غم فراق خود سوگوار نمود.(1)

ص:259

ص:260

ص:261

از دریچه دیگر که همان واقع سیاسی - اجتماعی آن دوره است نیز مورد مطالعه قرار داد.

ص:262

سر ایشان حضور داشته است که در همین لحظات محمد بن عثمان، نائب سوم، حضرت شیخ ابوالقاسم حسین بن روح را به جمع حاضر معرفی نمود.

در این زمان، حکومت در دست بنی عباس بود. در قرن چهارم، تحولات سیاسی فراوانی در مرکز خلافت (بغداد و ایران) به وقوع پیوست. در این زمان، قدرت و شوکت عبّاسیان رو به افول گذاشت و فرمانروایان محلّی در ایران، مصر، سوریه و اندلس که از جانب حکومت بغداد منصوب شده بودند، سر به شورش گذاشته، اعلام حکومت مستقل نمودند.

ایران نیز که دیلمیان و آل بویه در آن، قدرت را در دست داشتند، مانند سایر بلاد اسلامی محلّ نزاع و جنگ بود و هیچ یک از ممالک اسلامی تحت نفوذ قدرت مرکزی عبّاسیان قرار نداشت.

آل بویه نسبت به اسلام و علما در روایت حدیث احترام خاصّی قایل می شدند و هدفشان نیز گسترش اسلام و نشر روایات اسلامی بود. برخلاف دیلمیان که با ظواهر اسلام سر جنگ داشته در زنده کردن آیین زرتشتی تلاش می نمودند و به همین خاطر مراسم روشن کردن آتش را در ایام سال در مرکز حکومت و بعضی شهرها، نظیر اصفهان برگزار می کردند.

در این زمان شاگرد گرانقدر و ارجمندِ حسین بن احمد یعنی شیخ صدوق که عالمی سترگ بود و از طرف حکومت آل بویه بسیار محترم شمرده می شد، با چنین پشتوانه ای، کتابخانه هایی را در شهر ری و نقاط

ص:263

دیگر ایجاد کرد. وی برای مردم روایت نقل می کرد و از این طریق، اهل بیت علیهم السلام را به مردم می شناساند.(1)

ص:264

اعیان الشّیعه نیز او را با عبارت: راوی مورد وثوق، ستوده است.(1)

آیةاللّه سید ابوالقاسم خویی در معجم رجال الحدیث(2) پس از رفع تشابه اسمی، او را ستوده و راوی موثق و مورد اطمینان می داند.

قاموس الرجال(3) پس از نقد اقوال و رفع تشابه اسمی، او را می ستاید.

مجمع الثّقات(4) ابوطالب تجلیل او را ثقه می داند و از طبقه نهم از طبقات روات به شمار می آورد.

صاحب کتاب مستدرک علم رجال، حسین بن احمد را از مشایخ شیخ صدوق و واسطه شیخ با عمر بن حنظله، زکریا بن مالک جعفی، داود برقی، بشّار بن سیّار، محمد بن علی بن محبوب، عبداللّه بن قاسم، عطاء بن سایب، عبداللّه بن حکم می داند که همه اینها از اصحاب ائمه علیهم السلام هستند.(5)

ص:265

امام صادق علیه السلام می فرماید: مردم را از روایاتی که از ما نقل می کنند بشناسیّد.(1) از این رو می توانیم راوی گرانقدر را به راحتی از روایاتی که نقل کرده بشناسیم. پس به گلچینی از آن روایات می پردازیم:

ص:266

علی علیه السلام، دوستی با خدا و دشمنی با او دشمنی با خداست! جنگ با علی علیه السلام جنگ با خدا و سازش با او، سازش با خداست.(1)

ص:267

ص:268

ص:269

ص:270

ص:271

ص:272

شیخ منصور بن شیخ محمد بن حسن بن الشیخ منصور بن شیخ محمد امین بن شیخ مرتضی انصاری دزفولی.(1)

البته قابل ذکر است که شیخ انصاری رحمة الله فرزند پسر نداشت. بنابراین شیخ محمد امین، سبط الشیخ است.

شیخ جعفر محبوبه، درباره این خاندان (خاندان انصاری) چنین می گوید:

«آل انصاری از خاندان های علمی و معروف دزفول در نجف اشرف بودند که در اواسط قرن سیزدهم هجری مشهور شدند و شهرت به نام انصاری یافتند که دلیل آن، نسبت یافتن ایشان به جدّ بزرگوارشان جابربن عبدالله انصاری می باشد.»(2)

ص:273

ص:274

استاد گرانقدر آموخت تا آنجا که به مقام عالی اجتهاد دست یافت و به مرتبه ای بلند در استنباط احکام شرعی رسید. آن عالم فرزانه در دزفول از محضر شیخ محمد رضا معزّی دزفولی و در نجف اشرف از بحث های علمی و اجتهادی میرزا محمدحسین نائینی و سید محمد کاظم طباطبایی یزدی - که هردو از مراجع و علمای شریف نجف اشرف بودند - بهره های فراوان برد.(1)

همچنین شیخ منصور دارای اجازاتی از عالمان برجسته فوق و دیگر عالمان متعهّد اسلامی است، آیات بزرگوار: طباطبایی یزدی، میرزا حسین نائینی، معزّی دزفولی، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و شیخ محمد مهدی بیگدلی از مشایخ اجازه وی محسوب می شوند.(2)

اینک به شرح حال دو استاد بزرگ شیخ منصور که برای دیگران کمتر شناخته شده اند، می پردازیم:

ص:275

وی مدتی پس از فوت شیخ محمد حسن انصاری به مرجعیت رسید. این عالم آگاه در سوم شعبان سال 1370 ق. در اثر سرطان، دار فانی را وداع گفت و در قم مدفون گردید.

حاشیه بر عروةالوثقی، چند رساله علمی به عربی و فارسی و حاشیه بر مکاسب از تألیفات اوست.(1)

ص:276

مهم و به دلیل اینکه بیشتر شاگردانش از مدارس علمیه دزفول بوده اند، نامی از شاگردان آن بزرگوار برده نشده و در کتب علمی نیز که شرح حال ایشان آمده، اشاره ای به آنها نگردیده است.(1)

آنچه که در این باره ذکره شده این است که: این عالم ربانی و فقیه صمدانی در سال 1361 ق. به اصرار جمعی از مردم شهرستان العماره عراق - که دائماً از ایشان درخواست سکونت در آن شهر را می نمودند - به آنجا تشریف بردند و فضلای منطقه از نور علم و دانشش بسیار استفاده می بردند؛ ولی به سبب ناسازگاری هوای آنجا با مزاج ایشان، پس از چند سال توقف در آن مکان، ناگزیر به دزفول بازگشت. سال بازگشت این عالم ربّانی به دزفول از عماره عراق 1366 ق. است.(2)

ایشان در همان سال به مشهد مقدس مشرّف گردید و عده ای نیز از او درخواست کردند تا در آنجا توقّف نماید؛ اما به عللی، ماندن را صلاح ندانسته، به شهر خویش بازگشت و به تدریس و تربیت اهل علم و انجام وظایف شرعیه پرداخت و تا آخر عمر در آن دیار ماند.(3)

آقا شیخ منصور انصاری همان طور که هم عصرانش گفته اند در دوران تحصیل از همه پیشی گرفت به طوری که نقل نموده اند: شیخ منصور جانشین جدّش شیخ محمد حسن است. او تمامی دروس را به خوبی نزد استادان فراگرفت و با تسلّط کامل، همیشه یک دوره فقه استدلالی در ذهنش حاضر بود. این فقیه بزرگ در علم اصول، استادی زبر دست و در فقه، به عنوان کتابی متحرّک بود. در تدریس، بیانش

ص:277

محکم و مستدل بود و در مباحثه، با دلائل علمی و منطقی بحث می کرد. همه استادان و شاگردانش از شأن علمی وی به درجه عالی یاد می کردند.(1)

مرحوم آیةالله حاج احمد آقا سبط الشیخ، فرزند برومند ایشان می فرمودند:

ایشان چنان بر مطالب علوم و نقض، ابرام و اشکالات آنها مسلط بود که به محض اینکه یکی از شاگردان در درس یا طرف مقابل بخش شروع به سخن می کرد، ایشان اصل اشکال را متوجه شده و جواب آن را می گفت.(2)

ص:278

6. آن قدر به خلوت شبانه با معبود اهمیّت می داد که آن را مایه برکت و رحمت در زندگی مادی و اتّصال همیشگی با حق تعالی می دانست. مرحوم حاج احمد (فرزند فاضل ایشان) می گوید:

«بابایم می فرمود که من از سن طفولیت نماز شب خوانده ام. به طوری که هیچ وقت فوت نشد.»

7. از مادیات، حب جاه، منصب و تعلّقات دنیوی به دور بود.

8. همواره به تهذیب نفس، کسب فضایل و کمالات و پرورش روح اشتغال داشت.

9. به دلیل برخورداری از مشرب عرفانی خاص و کرامات درونی، از برخی محافل و مجالس و هم نشینی با هرکسی دوری می جست.(1)

10. همیشه دلسوز مردم بود و به حل اختلاف ها مشکلات آنها می پرداخت.

11. در اقامه نماز جماعت و سفارش به آن و همچنین ترویج مذهب از همتی عالی و وصف ناپذیر برخوردار بود.

12. در زهد و تقوا سرآمد مردم زمان خویش بود و همه را به اصلاح اعمال و درون توصیه می فرمود. او در برقراری همدلی و صمیمیت بین مردم شهر تلاشی پیگیر و جدّی داشت.

14. مردم در میدان علم و عمل او را ثقه و مورد اعتماد می دانسند و دائماً به ایشان ارادت می ورزیدند.

15. بسیار به اهل بیت علیهم السلام عشق می ورزید، تا جایی که در مواعظ خویش به ارتباط دائمی با آستان مقدس ایشان سفارش می نمود.(2)

ص:279

ص:280

مرحوم آقا ضیاء الدین سبط الشیخ نقل می کند:

در ایامی که رضا شاه مجالس روضه خوانی را ممنوع اعلام کرده بود و مردم مجالس عزاداری خود را در خانه ها و پنهانی انجام می دادند، روزی در مدرس و اتاق مشایخ بیگدلی دزفول، روضه خوانی همه ساله برپا گردید. درب ساختمان نیمه باز بود و مردم رفت و آمد می کردند. پاسبان هایی که برای اجرای این ممنوعیت در کوچه های شهر به گشت زنی مشغول بودند، از برپایی این مجالس عزاداری آگاه شدند، بنابراین در را به زور باز کردند و به ضرب و شتم مردم پرداختند. مردم پاسبان ها را که دو یا سه نفر بودند گرفتند و به میان مجلس روضه خوانی آوردند. آیةالله آقا شیخ منصور سبط الشیخ از میان عالمانی که در آن مجلس بودند، برخاست و فرمود: این بی دینان اراذل را بزنید و از هیچ کس نترسید! مردم ریختند و پاسبان ها را کتک مفصّلی زدند و دست و پای آنها را بستند. رئیس شهربانی دزفول وقتی از این موضوع آگاه شد، از ترس شورش مردم با تواضعی ریاکارانه به آن مجلس آمد و از علما عذر خواست و با خفّت و سرافکندگی تمام، پاسبان ها را برد.(1)

ص:281

3. حاشیه بر توضیح المسائل آیةالله بروجردی رحمة الله؛

4. حاشیه بر ذخیرة العباد از سید ابوالحسن اصفهانی رحمة الله؛

5. حاشیه بر مختصر الاحکام از شیخ محمد کبیر قمی؛

6. حاشیه بر مناسک حجّ.(1)

ص:282

ص:283

٩. دادرسی علی علیه السلام............................... ٢٩

شیخ عزیزالله علیمرادیان .......... ٣١

نهاوند.................................................... ٣٣

ولادت................................................... ٣٤

ازدواج.................................................... ٣٤

تحصیلات ............................................ ٣٤

استادان .................................................. ٣٥

١. آقا سید میرزا اسدالله نهاوندی.......... ٣٥

٢. شیخ احمد قدوسی نهاوندی............. ٣٥

٣. آیةالله آقا احمد آل آقا...................... ٣٦

٤. میرزا محمدعلی ادیب تهرانی .......... ٣٦

٥. حسن فاضل ..................................... ٣٧

٦. سید مهدی کشفی ( ١٣١٤ - ١٣٦٧ ق .)...... ٣٧

اجازه نامه .............................................. ٣٨

شاگردان ................................................ ٣٩

فرزندان................................................. ٤١

١. علی اصغر علمیرادیان ...................... ٤١

٢. علی علیمرادیان ............................... ٤١

٣. حسین علیمرادیان............................ ٤١

اقدامات فرهنگی، خدماتی و عمرانی ................. ٤٢

نمایندگان شیخ عزیزالله........................ ٤٣

١. روستای کیان................................... ٤٤

٢. روستای بروزل................................. ٤٤

٣. روستای زرینی................................. ٤٤

٤. روستای کهریز................................. ٤٤

٥. روستای لیلی یادگار......................... ٤٥

٦. روستای شهرک ............................... ٤٥

٧. روستای لیلان .................................. ٤٥

نهضت امام خمینی رحمة الله........................... ٤٥

پیام همبستگی ...................................... ٤٦

از منظر بزرگان..................................... ٤٨

رحلت .................................................... ٥٠

حاج شیخ علی قاضی زاهدی.... ٥١

زادگاه و محل نشو و نما....................... ٥٣

خاندان.................................................. ٥٤

میرزا ابوالقاسم (جدّ او).......................... ٥٦

آقا رضا زاهدی (پدرش)....................... ٥٦

ولادت و تحصیلات.............................. ٥٩

بر منبر وعظ و خطابه........................... ٦٠

جلسات تفسیر قرآن .............................. ٦٢

خصال معنوی و ملکوتی ....................... ٦٣

استخاره های دقیق و شگفت ................ ٦٥

ذوق ادبی و قریحه شعری.................... ٦٧

آثار........................................................ ٦٩

فرزندان................................................. ٧١

١. حاج شیخ احمد قاضی...................... ٧١

آثار......................................................... ٧٢

٢. شیخ ابراهیم زاهدی ......................... ٧٣

ص:284

٣. حاج شیخ مرتضی زاهدی ............... ٧٤

٤. آقای محمود قاضی زاهدی ............ ٧٤

در حال احتضار..................................... ٧٤

رحلت .................................................... ٧٥

شیخ یوسف نجفی جیلانی ........ ٧٧

فومن .................................................... ٧٩

در افق نجف.......................................... ٨٠

تحصیل و استادان................................. ٨٠

تألیفات .................................................. ٨٢

طومار عفت ........................................... ٨٤

ویژگی های سیاسی و علمی................. ٨٥

١. ویژگی سیاسی .................................. ٨٥

٢. ویژگی علمی.................................... ٨٦

١. نکته او ل........................................... ٨٧

٢. نکته دوّم ........................................... ٨٨

شیوه اشعار و سروده ها.......................... ٩١

مبارزات .................................................. ٩٣

عالم ژرفنگر.......................................... ٩٦

همسر وفادار.......................................... ٩٧

فرزندان................................................. ٩٨

ارتحال ملکوتی ..................................... ٩٨

سید محمد تقی رودباری ........... ٩٩

رودبار ................................................. ١٠١

زادگاه.................................................. ١٠٢

تولد و تحصیلات ................................ ١٠٣

١. شیخ محمدعلی مدرّس چهارده ی گیلانی

(متوفای ١٣٤٤ ق.)............................ ١٠٤

٢. آخوند ملاّ محمد کاظم خراسا نی

(متوفای ١٣٢٩ ق .)............................ ١٠٤

٣. ملاعبداللّه مازندرانی (متوفای ١٣٣٠ ق.)... ١٠٤

٤. سید اسداللّه حسینی اشکوری (متوفای

٣٣٣ ق.)............................................. ١٠٥

بازگشت به ایران ................................ ١٠٦

اقامت در رشت ................................... ١٠٦

خدمات................................................ ١٠٧

تدریس ................................................ ١٠٧

اقامه نماز جماعت............................... ١٠٧

مساجد و مدارس ................................. ١٠٨

عدم پذیرش محاضر دولتی................ ١٠٨

تألیفات................................................ ١١١

فرزندان............................................... ١١٢

رحلت .................................................. ١١٥

حاج شیخ غلامحسین

شرعی............................................ ١١٧

اشاره................................................... ١١٩

زادگاه.................................................. ١٢١

تحصیلات........................................... ١٢١

تدریس................................................ ١٢٣

ص:285

ویژگی های اخلاقی............................ ١٢٥

تواضع و فروتنی................................. ١٢٥

توکل و عزت نفس............................. ١٢٧

یار نیازمندان....................................... ١٢٨

عشق به اهل بیت علیهم السلام، احترام به سادات................ ١٣٢

توسّل.................................................. ١٣٤

امر به معروف و نهی از منکر............. ١٣٦

نظم در امور........................................ ١٣٨

فعالیت ها و اقداما ت............................ ١٤٠

کشاروزی .......................................... ١٤٣

شاعری شوریده ................................. ١٤٣

وفات.................................................. ١٤٥

آثار...................................................... ١٤٦

فرزندان.............................................. ١٤٦

وصیت ها............................................. ١٤٧

میرزا علی محدث زاده ............. ١٤٩

تولد..................................................... ١٥١

دوران کودکی ..................................... ١٥٢

خدمات علمی و فرهنگی................... ١٥٥

خاطرات واپسین دیدار پدر................. ١٥٦

ناگفته هایی از حیات پدر..................... ١٥٧

خدمات فرهنگی و دینی.................... ١٥٨

الف) منابر و خطابه ها......................... ١٥٩

واعظ ضامن عمر مردم است ............. ١٥٩

انتقاد از علامه مجلسی ...................... ١٦٠

احترام فوق العاده به منبر................... ١٦٠

واعظی با اخلاص ............................... ١٦١

اوصاف اخلاقی ................................... ١٦٢

خدمات علمی ..................................... ١٦٣

الف) تحفة الاحباب............................ ١٥٣

ب) کحل البصر.................................. ١٦٤

ج) بیت الاحزان................................. ١٦٥

ختام مسک......................................... ١٦٥

آثار علمی........................................... ١٦٦

از دیدگاه دانشوران ............................. ١٦٨

فعالیت سیاسی ................................... ١٦٩

سلاح دعا........................................... ١٧٠

دستگیری و زندانی شدن................... ١٧١

ازدواج................................................. ١٧٢

رحلت .................................................. ١٧٢

سید احمد حسینی طالقانی .... ١٧٥

خاندان............................................... ١٧٧

پدر...................................................... ١٧٨

تحصیلات........................................... ١٨٠

تبلیغ.................................................... ١٨٢

نفرت و مقاومت.................................. ١٨٥

ویژگی ها............................................. ١٨٩

تشکیل خانواده .................................. 191

ص:286

مهاجر مظلوم ...................................... ١٩٢

جمال جلال ........................................ ١٩٥

فرهنگی فرزانه.................................... ٢٠١

رحلت سید احمد طالقانی.................... ٢٠٢

حاج میرزا مهدی بروجردی ... ٢٠٥

تولد و تحصیلات............................... ٢٠٧

استادان................................................ ٢٠٨

١. حاج شیخ محمد حسین مجتهد غرو ی

بروجردی ............................................. ٢٠٨

٢. ملا عبدالعظیم بروجردی................ ٢٠٩

٣. حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی...... ٢١٠

شاگردان .............................................. ٢١٠

تألیفات ................................................ ٢١١

خدمات و ویژگی ها............................. ٢١٢

از منظر بزرگا ن................................... ٢١٦

خواب ها و خاطره ها............................. ٢١٨

تبلیغات خارج از کشور........................ ٢٢٣

کربلایی کاظم .................................... ٢٢٣

فرزندان............................................... ٢٢٤

١. آقای شیخ محمد حسین بروجرد ی ............. ٢٢٤

٢. میرزا محمود کسرایی بروجردی.......... ٢٢٥

غروب................................................. ٢٢٦

مدفن................................................... ٢٢٧

سید ریحان الله کشفی

بروجردی .................................... ٢٢٩

پدر ریحان اللّه.................................... ٢٣١

برخی از تألیفات .................................. ٢٣٤

فرزندان کشفی ................................... ٢٣٥

شهادت سید یحیی............................. ٢٣٥

سیمای سید ریحان اللّه ...................... ٢٣٦

تولد، تحصیل و تدریس...................... ٢٣٦

شاگردان.............................................. ٢٣٧

تألیفات................................................ ٢٣٨

خدمات اجتماعی فرهنگی............... ٢٣٩

مقام علمی.......................................... ٢٤٠

خطای خصم ....................................... ٢٤٢

نهضت مشروطه ................................. ٢٤٣

١. نهضت عدالتخانه ........................... ٢٤٣

٢. چرا مشهد؟.................................... ٢٤٥

٣. احیای عدالتخانه............................ ٢٤٦

٤. مشروطه دوم ................................. ٢٤٧

حمایت نظری از مشروطه .................. ٢٤٧

استفتا از سید ریحان اللّه مدّظله......... ٢٤٧

حمایت از مشروطه ............................. ٢٤٨

٥. فرجام کار...................................... ٢٤٩

فرزندان.............................................. ٢٥٠

١.سید موسی...................................... ٢٥٠

ص:287

٢.سید مهدی...................................... ٢٥٠

٣.سید محمدباقر................................. ٢٥١

وفات................................................... ٢٥١

خلاصه سخن ..................................... ٢٥١

حسین بن احمد بن ادریس

اشعری قمی .............................. ٢٥٣

مقدمه ................................................ ٢٥٥

ولادت................................................ ٢٥٦

پدری دانشمند.................................... ٢٥٧

شاگردان ............................................. ٢٥٨

١. شیخ ابوجعفر محمد بن علی بن حسین

بابویه .................................................. ٢٥٩

٢. موسی بن هارون بن تلعکبری....... ٢٥٩

٣. حیدر بن محمد بن نعیم سمرقندی ............ ٢٥٩

٤. محمد بن احمد بن داود................ ٢٥٩

٥. حسین بن علی بن بابو یه (برادر شیخ

صدوق)............................................... ٢٦٠

با نواب خاص..................................... ٢٦٠

غیبت صغرا......................................... ٢٦١

در آیینه دانشمندان ............................. ٢٦٣

گلچین روایات .................................... ٢٦٤

حافظان قرآن ..................................... ٢٦٥

آیة الکرسی ........................................ ٢٦٥

جانشینان رسول خدا (ص).................. ٢٦٥

ولایت علی علیه السلام................................... ٢٦٥

فضلیت علی علیه السلام................................. ٢٦٦

امام حسین علیه السلام................................... ٢٦٦

ثواب زیارت امام کاظم علیه السلام................. ٢٦٦

فرصت طلایی .................................... ٢٦٧

ارزش افراد.......................................... ٢٦٧

عملکرد انسان ها................................. ٢٦٧

غروب ................................................. ٢٦٨

شیخ منصور انصاری دزفولی

........................................................ ٢٦٩

اشاره................................................... ٢٧١

ولادت................................................. ٢٧٢

کودکی و نوجوانی............................... ٢٧٢

ادامه تحصیل ...................................... ٢٧٣

استادان................................................ ٢٧٣

الف) شیخ محمد مهدی بیگدلی........ ٢٧٤

ب) آیةالله حاج شیخ محمدرضا معز ی

دزفولی................................................ ٢٧٥

شاگردان، و فعالیت ها.......................... ٢٧٥

ویژگی های اخلاقی............................. ٢٧٧

کرامات معنوی .................................... ٢٧٩

فعالیت سیاسی.................................... ٢٧٩

تألیفات................................................ ٢٨٠

وفات ................................................... 281